Političko nasleđe antifašizma

Problem nasleđa antifašizma i njegove političke uloge, naročito je izražen u nekadašnjim socijalističkim zemljama. Među njima se ističu zemlje bivše Jugoslavije, s obzirom na tragična iskustva s fašističkom okupacijom iz perioda Drugog svetskog rata, na posebno značajnu ulogu antifašističke borbe u oblikovanju društvenog poretka koji je potom uspostavljen, kao i na oživljavanje šovinističkih i genocidnih tendencija u tzv. jugoslovenskim ratovima tokom 1990-ih.

U Srbiji se odnos prema antifašizmu u postsocijalističkom raz-doblju može posmatrati uglavnom u kontekstu potiskivanja nasleđa jugoslovenskog partizanskog antifašizma, kao jednog od legitimizaci-jskih uporišta vladavine Saveza komunista, i jačanja pozicija nacional-izma i šovinizma, koji su se s početkom rata 1991. godine, još snažnije nametnuli kao ideološki faktor, afirmišući konzervativne ideje i tražeći kontinuitet što sa politikom vođenom pre Drugog svetskog rata, što sa praksom antikomunističkih snaga tokom Drugog svetskog rata. Proces potiskivanja antifašizma iz zvaničnog političkog diskursa zaokružen je nastojanjem da se kao obrazac društvene integracije posle 2000. godine inauguriše „demokratski nacionalizam", zasnovan na normalizovanju nacionalističke politike, potvrđene u razdoblju ratova 1990-ih, pomoću liberalnog antitotalitarizma

Tek poslednjih godina, takva generalna orijentacija počinje da se aktivnije dovodi u pitanje, otvaranjem debata o izmenama Zakona o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica, koje su us-vojene 2004. godine, a kojima se izjednačavaju prava četnika i partizana, o usvajanju Zakona o rehabilitaciji iz 2005. godine, i o antifašističkim protestima povodom najavljenih neonacističkih marševa, u Novom Sadu 2007. godine i u Beogradu 2008. godine

Među pomenutim sporovima, vredi izdvojiti onaj koji je nastao povodom antifašističkog protesta koji je održan 7. oktobra 2007. godine u Novom Sadu. Podsetimo se da je taj protest, na kome je učestvovalo više hiljada građana i građanki iz Novog Sada i drugih mesta Vojvodine i Srbije, organizovan povodom najave da će tog dana (koji se, inače, slučajno ili namerno, podudario s godišnjicom rođenja Hajnriha Himlera, vođe nacističkih SS-jedinica i jednog od najbližih saradnika Adolfa Hitlera) neonacistička organizacija Nacionalni stroj održati svoju manifestaciju, kamufliranu pod nazivom „Srpski marš 2007". Formalni organizatori antifašističkog skupa bile su regionalne nevladine organizacije. Na njemu se okupilo oko pet hiljada ljudi, različitih političkih opredeljenja, što je bilo vizuelno uočljivo po istaknutim zastavama Vojvodine, Evropske unije, Srbije, mirovnog pokreta, kao i više komunističkih, anarhističkih i antiglobalističkih organizacija i grupa. Ima smisla napomenuti i to da je radikalno levičarski antifašistički blok među demonstrantima bio raspoređen u posebnom ešalonu, prepoznatljiv na osnovu svojih zastava i transparenata, i da je, kada se antifašistička kolona uputila Dunavskom ulicom i Beogradskim kejom prema spomeniku žrtvama novosadske racije, upravo taj blok najspremnije reagovao na provokacije neonacista iz dvorišta pivnice na uglu te dve ulice. Indikativno je, zatim, bilo ponašanje žandarmerije prilikom tog incidenta, jer se u prvom momentu ona postavila tako da od učesnika antifašističkog protesta zaštiti nekolicinu pripadnika Nacionalnog stroja koji su, popevši se na ogradu, dobacivali uvrede, izazivački pokazivali fašističko salutiranje, i razmenjivali kamenice s antifašistima, dok na kraju nije došlo naređenje da budu privedeni. Slična ambivalencija provejavala je i u medijima, tako da su se već pre održavanja skupa mogli pročitati komentari u kojima se antifašistička reakcija, po svom „ekstremizmu", spremno izjednačavala s delovanjem neonacista (Politika, 4. oktobar 2007).

Međutim, politički najzanimljiviju kritiku čitavog tog događaja dao je jedan neoliberalni analitičar:
„Fašističko-antifašističko nadmetanje u Novom Sadu pre nekoliko nedelja pokazalo je ne ono po čemu se Srbija razlikuje od Zapada, već ono po čemu mu je slična. Iako je medijska prezentacija događaja ug-lavnom prećutkivala ovu stranu priče, istina o potpuno savremenom i evropskom karakteru celog hepeninga je neporeciva. To nije stvar koja je imala mnogo veze sa izvornim tranzicijskim problemima Srbije, već je proizvod idejnih sukoba koji su univerzalni u zapadnom svetu. Po-gledajmo samo spoljašnji opis događaja - imali smo na jednoj strani grupu obrijanih momaka u čizmama, koji slave rođendan Hajnriha Himlera. Scena kakvu ćete lako naći svuda u Evropi, čak i u Nemačkoj (a kako čujemo i u Izraelu). Na drugoj strani, imali smo jedan dru-gi čudan skup koji je sebe okarakterisao kao 'antifašistički'. Na tom skupu su se mogle videti na desetine crvenih zastava sa petokrakama, mladi demonstranti sa licem prekrivenim maramama ala Jaser Arafat, parole tipa 'EU jednako NATO jednako svastika', mnoštvo slika Če Gevare itd. Ikonografija i parole 'antifašističkog' skupa su ponajviše ličili na asortiman sa parada komunističke partije u Italiji ili na eks-tremnije segmente antiglobalističkih pokreta na Zapadu. Ni sama for-ma kontramitinga nije nova - u Italiji i Nemačkoj, komunisti i radikal-ni levičari vrlo često organizuju 'antifašističke' kontramitinge sličnog tipa. Nije, dakle, bilo ničeg u nastupu, ideološkom repertoaru, pa čak ni u međusobnom sukobljavanju ovih grupa, što već nije hiljadu puta viđeno drugde. [...]

Najzanimljivije je, i možda jedino originalno u srpskoj varijanti, to što su neki respektabilni politički lideri uzeli učešća u 'antifašističkom skupu', recimo Čeda Jovanović, Nenad Čanak ili Žarko Korać, potpu-no previđajući ovaj krivi ideološki 'spoj'. Lideri političke opcije u Srbiji koja govori o liberalnim reformama, ulasku u NATO i EU, koja kriti-kuje sadašnju vlast zbog nastavka autoritarne i kolektivističke politike prošlosti, svrstavanjem pod protestne zastave s crvenim petokTakama i parole koje izjednačavaju NATO i nacizam zapravo se najdublje kom-promitovala. [...  

Šta god njegovi zagovornici danas tvrdili, antifašizam je oduvek bio prevashodno ideologija, a ne moralni i intelektualni stav. I to takva ideologija koja je pokušavala da zamagli i relativizuje zločine najto-talitarnijeg i najkrvavijeg režima u XX veku, komunizma. A moral-nim i intelektualnim imperativom su je kroz istoriju XX veka smatrali prevashodno komunisti, jer liberalizmu i demokratiji odanim ljudima komunizam i fašizam su bili dva totalitarna čudovišta-blizanca, a ne principijelne alternative. [... ]

Dakle, da - pretprošle nedelje su u Novom Sadu marširale dve grupe totalitarnih ekstremista, nacistički i komunistički, s tom ra-zlikom što se nacistima nije pridružio niko od respektabilnih javnih figura, dok se među komunistima našlo nekoliko važnih ličnosti iz liberalnog i prozapadnog dela srpske političke scene. I to je scena za žaljenje" (Janković, 2007).

Zanimljiv je i prilično dvosmislen odgovor koji je na ove primedbe dao jedan od funkcionera Liberalno-demokratske stranke:
„Svakako da nije prijatno naći se u takvom društvu, ali mi lib-erali to možemo da istrpimo. Zbog liberalne demokratije, odnosno budućnosti. Bitno je da li mi liberali mislimo da našoj zemlji, u ovom trenutku, budućnost ugrožavaju komunisti ili fašisti. Uveren sam da znate odgovor - da su to oni koji su protiv novog sistema vrednosti. I da dobro znate kojih je među njima danas više. Zato sam siguran da ćemo se uskoro naći na istom poslu" (Ostojić, 2007).
Bez obzira na to što prikazani segment debate ne predstavlja mišljenje reprezentativno ni za većinski deo javnosti u Srbiji, ni za politički najuticajnije grupe, on je relevantan stoga što zaoštrava pi-tanje odnosa prema antifašizmu sa stanovišta idealnotipski projek-tovane budućnosti Srbije kao zemlje sa stabilizovanim liberalno-kapitalističkim poretkom. Takva rasprava provocira zapitanost nad izgledima političkog statusa antifašizma u Srbiji. Antifašizam teško može da zauzme mesto koje mu pripada u korpusu ideja bitnih za uspostavljenje civilizacijskog standarda političkog života u Srbiji uko-liko je zatomljen antikomunističkom ideologijom „demokratskog na-cionalizma", kao sistemom javno legitimizovanih i normalizovanih elemenata fašistoidne prakse, ili ukoliko mu je „pravo građanstva" os-poreno s pozicija agresivnog „antitotalitarnog" konsenzusa. Takođe, antifašizam gubi na značaju i u pokušajima njegove liberalne neutral-izacije, koja se simbolički manifestuje kroz ritualno zamagljivanje 9. maja, Dana pobede nad fašizmom, obaveznim stavljanjem tog datuma u funkciju docnije ustanovljenog Dana Evrope.

U tom kontekstu, neophodno je razmotriti smisao i konsekvence antifašističkog nasleđa za levicu, odnosno za one snage u Srbiji koje nastoje da vode klasno utemeljenu i društveno progresivnu politiku.

Značenje antifašizma
Kada se govori o antifašizmu u evropskim zemljama posle 1945. godine opisuje se, zapravo, relativno širok spektar različitih pojava u političkom i kulturnom životu, koje imaju drugačiji značaj u zavisnosti od toga da li je reč o Istočnoj Evropi ili Zapadnoj Evropi, o poraženim silama i njihovim saveznicama ili o pobedonosnim članicama antihit-lerovske koalicije, da li je reč o zemljama koje su iskusile svu brutalnost nacističke okupacije ili o onima koje su takvu okupaciju izbegle ili je stepen represije bio blaži, da li su to zemlje u kojima se razvio snažan pokret otpora fašizmu, ili one u kojima je takav pokret bio manjeg obima.

Razmatrajući takve probleme, američki istoričar Džef Ili (Geoff Eley) pita se koliko je pojam antifašizma uopšte upotrebljiv za ra-zumevanje opšteg okvira posleratne politike. On kao primer navodi da u Britaniji već posle 1945. godine antifašizam više nije bio deo glavnog toka političkog diskursa, i da je kao politička parola bio ograničen na marginalni deo britanske političke kulture - na Komunističku parti-ju, trockističku i neotrockističku ultralevicu, kao i na manje uobličene lokalne aktivističke grupe organizovane oko političkih uspomena na tridesete i četrdesete godine XX veka (Eley, 1996: 73). Međutim, njegov kolega Anson Rabinbah (Rabinbach) posmatra isti problem iz malo drugačije perspektive, i navodi da je ne samo u zemljama Istočne Ev-rope, već i na Zapadu, antifašizam iz rata izašao kao političko i in-telektualno nasleđe otpora i zajednički sadržalac identiteta levice. On čak dodaje da je antifašizam u tolikoj meri ispunjavao politički kosmos zapadnoevropske levice, da je u Francuskoj, tokom Alžirskog rata, dis-kurs antifašizma bio toliko združen s antikolonijalizmom, da je sam pojam do izvesne mere globalizovan i lišen svoje „evropejičnosti"
(Rabinbach, 1996: 13-14) 

Tragajući za opštijim značajem antifašizma, možemo početi up-ravo od te tačke. Kada se izbegne zamka evrocentričnog gledanja na ishod Drugog svetskog rata kao sukoba čiji je glavni zaplet bio uspon fašizma kao prominentno evropskog fenomena, može se konstato-vati da se posleratni emancipatorski talas najjasnije osetio u raspadu kolonijalnog poretka u Aziji i Africi, zasnovanog na nacionalnom ugn-jetavanju i sistematskoj eksploataciji. Istaknuti britanski istoričar Erik Hobsbaum (Eric Hobsbawm) zapazio je da su, uprkos konfliktima njihovih interesa, koji će se ponovo pojaviti nakon rata, antifašizam raz-vijenih zapadnih zemalja i antiimperijalizam njihovih kolonija stremili istom cilju, ka onome što su i jedni i drugi zamišljali kao posleratnu budućnost socijalnog preobražaja. U ratu protiv fašizma su snaga i legitimitet starog kolonijalizma bili oštro potkopani, a perspektive opšteg oslobođenja postale bolje nego ikada do tad (Hobsbaum, 2004: 135-136) 

Pobeda nad fašizmom na evropskom prostoru podrazumevala je povratak političkih prava ukinutih od strane fašista, s tim što su ona počela da se proširuju i na do tada isključene kategorije stanovništva, a ozvaničen je i čitav niz novih socijalnih prava. Posleratni svet obogaćen je nastojanjima da se životni ambijent većine ljudi poboljša unapređenjem društvenog i političkog položaja žena, obezbeđivanjem prava na rad, osiguranjem u slučaju nezaposlenosti, penzionim osig-uranjem, opštom zdravstvenom zaštitom, obezbeđivanjem jednakih uslova za obrazovanje i stvaranjem humanijih uslova stanovanja. Posle Drugog svetskog rata, svuda je decenijama preovladavalo nas-tojanje da država preuzme aktivniju ulogu u upravljanju privredom, a privredno planiranje postalo je imperativ u cilju izbegavanja nove ekonomske krize, poput one iz 1929. godine koja je omogućila uspon fašizma u širim evropskim okvirima.
  

Takva posleratna orijentacija nije neshvatljiva, s obzirom da je međunarodni antifašistički pokret, okupljen oko zemalja antihit-lerovske koalicije tokom Drugog svetskog rata, koliko god bio heterogen i nestalan u mobilizaciji masa, uspeo da objedini snage neuobičajenog opsega, koje su delile slične poglede na pravac razvoja čovečanstva. Kako Hobsbaum primećuje, jedinstvo antifašističkog pokreta nije bilo negativno već pozitivno, a u izvesnim vidovima bilo je i trajno. Ono je ideološki počivalo na zajedničkim vrednostima prosvetiteljstva i težnjama Francuske revolucije, a to su: progres koji donosi primena razuma i nauke; obrazovanje i vlast naroda; nepostojanje nejednakosti zasnovane na rođenju ili poreklu; društvo koje gleda u budućnost radije nego u prošlost (Hobsbaum, 2004: 136-137).

Ipak je dovoljno upadljivo da je antifašistički pokret u najvećoj meri organski vezan za vrednosti političke levice, ili barem da su u njemu one hegemone u odnosu na liberalne i konzervativne elemente. Drugi svetski rat za stranu koja je u njemu pobedila nije bio samo rat do vojne pobede, već - čak i u Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Američkim Državama - rat za temeljno poboljšanje društva. Tokom rata se malo razmišljalo o povratku na stanje iz 1939. godine, onako kako su državnici posle Prvog svetskog rata sanjali o povratku u svet iz 1913. godine. O tome govori činjenica, na koju ukazuje Hobsbaum, da se britanska vlada, predvođena konzervativcem Vinstonom Čerčilom, u najodlučnijem momentu rata, 1942. godine, obavezala na ostvarivanje sveobuhvatne države socijalnog staranja (welfare state) i politike pune zaposlenosti. Takođe su i posleratni planovi SAD bili posvećeni tome da se u budućnosti spreči mogućnost ponavljanja nečega sličnog Velikoj recesiji i situaciji iz 1930-ih godina. Kada su u pitanju bile zemlje okupirane od strane sila Osovine, podrazumevalo se da je za pokrete otpora koji su se u njima razvijali, oslobođenje od okupacije bilo neodvojivo od socijalne revolucije ili barem značajnog društvenog preobražaja i izmene institucija (Hobsbaum, 2004: 126; Calvocoressi et al., 1999: 303). U skladu s tim, u okviru borbe za oslobođenje od fašizma, skoro svuda se dizao i revolucionarni talas, koji je najviše došao do izražaja na Balkanu: u Jugoslaviji, Albaniji i Grčkoj.

Antifašizam u strategiji levice
Neraskidiva veza levice i antifašizma nije nimalo slučajna niti spontana. Ne samo u praksi, već i u teoriji su marksisti bili ti koji su se najprilježnije posvetili traženju objašnjenja pojave fašizma i traženju načina borbe protiv njega. Po rečima slovenačkog filozofa Mladena Dolara, i u čitavom onom segmentu marksizma koji se na prvi pogled uopšte ne bavi fašizmom, stalno je kao prećutna pretpostavka ili im-plikacija nužno prisutna njegova refleksija. To je refleksija, koja se u prvi mah približno može označiti kao svest o porazu, svest o jednom od najtežih, najljućih poraza radničkog pokreta. Dolar smatra da ni-kakav trijumfalizam posle vojne pobede nad fašizmom i nikakva glo-rifikacija antifašističke borbe nije mogla da deluje kao teorijski alibi, jer centralni značaj analize fašizma leži u činjenici da je istovremeno sa pitanjem o društvenom karakteru fašizma, o snagama koje se kriju iza njega i o načinu na koji mu se treba suprotstaviti, trebalo rešavati i pitanje kakav je teorijski i praktični domet same marksističke teorije, šta je sa osnovnim kategorijama Marksove analize u značajno promen-jenim istorijskim uslovima i u kakvom je stanju veza teorije i radničkog pokreta (Dolar, 1983: 5). Ali, ono što je bitno za marksističku teoriju o fašizmu, jeste njena praktična uloga u kreiranju antifašističke politike.

Politika Narodnog fronta jeste jedno od značajnih dostignuća komunističkog pokreta i njegove teorije u razdoblju borbe protiv fašizma. Ta politika proglašena je i prihvaćena na Sedmom, poslednjem kongresu Kominterne, jula-avgusta 1935. godine, na kojem su istaknutu ulogu odigrali Georgi Dimitrov i Palmiro Toljati (Togliatti).
 Orijentacija ka Narodnom frontu predstavljala je dobro nađeno rešenje za obnavljanje revolucionarne borbe u novim uslovima i na revolucionarno-demokratskim osnovama, uz odbacivanje sektaštva i izolacije, karakterističnih za raniju liniju Kominterne. Šteta koju je načinila politika izjednačavanja socijaldemokratije sa socijal-fašizmom, kao i zadrta socijaldemokratska propaganda stavljanja znaka jednakosti između nacista i komunista -„Nazis und Kozis" - bila je skupo plaćena učvršćivanjem Hitlerove vlasti u Nemačkoj.

 Nova definicija koju je Dimitrov izložio na kongresu: „Fašizam je otvorena teroristička diktatura krajnje reakcionarnih, krajnje šovinističkih, imperijalističkih elemenata finansijskog kapitala", bez obzira na to da li je bila dovoljno precizna, davala je osnova za pre-bacivanje sukoba između različitih sektora vladajuće klase (Ili, 2007: 359). Ukazujući na fašizam kao na glavnog protivnika radničkog pokreta i demokratije, Kominterna je raniju generalnu liniju borbe klase protiv klase zamenjivala politikom koncentracije demokratsko-antifašističkih snaga. Signal za ovaj zaokret praktično su dali ujedinje-ni napori anarhista, komunista i socijalista 1934. godine, tokom štrajka asturijskih rudara u Španiji.

 U poređenju s kratkotrajnim i instrumentalnim strategijama iz 1920-ih, ovde se radilo o novom i principijelnijem pristupu. O tome svedoči i analiza jugoslovenskog marksiste i komunističkog borca Veselina Masleše. U članku „Narodni front i ranije koalicione vlade", objavljenom 1936. godine u časopisu Pravna misao, Veselin Masleša nastoji da opravda politiku Narodnog fronta kao suprotnu politici nemačke socijaldemokratije koja je neposredno posle Prvog svetskog rata formirala koalicionu vladu s buržoaskim partijama, što je dovelo do suzbijanja revolucionarnog talasa u Evropi posle Oktobra, i do stabilizacije građanske demokratije u borbi protiv levog krila radničkog pokreta:

„Suprotstavljajući politiku Narodnog fronta politici koalicionih vlada, možemo karakteristike Narodnog fronta ovako formulisati: 1) Narodni front se javlja u doba opšte privredne i političke krize kapitalizma; 2) on je reakcija na fašizam, koji je vladavina finansi-jskog kapitala; 3) njegovo postojanje omogućeno je akcionim jedin-stvom radničke klase; 4) dok je koaliciona vlada išla za održavanjem građanske demokratije u borbi protiv levice, dotle se Narodni front bori za održavanje građanske demokratije u borbi protiv fašizma i desnice; 5) u koalicionim vladama voćstvo ima u rukama kapital, u Narodnom frontu radnička klasa; 6) koalicione vlade pretstavljale su saradnju s fmansijskim kapitalom, Narodni front je savez sa sredn-jom klasom; 7) koalicione vlade su omogućile fašizam, Narodni front treba da ga onemogući. [...]
  

Teoriski, levica stoji i danas kao i ranije na stanovištu da je eko-nomski slom kapitalizma nužan i neizbežan i da on uslovljuje soci-jalizam. Pri određivanju svoje taktike u današnjoj situaciji levica nije ovaj svoj osnovni teoriski postulat ni za momenat zanemarila. Cilj Narodnog fronta nije politička organizacija toga sloma, jer ga on, po svome današnjem stavu, ne bi mogao ni ostvariti. Ali s obzirom na poslednju veliku političku ofanzivu kapitala i fašizma, trebalo je odgovoriti jednom isto tako velikom kontraofanzivom, koja bi mo-bilisala sve narodne mase na onim parolama koje one mogu, s obzi-rom na njihovu ideološku strukturu, primiti, i mobilišući ih za te parole iskreno i konsekventno se boriti sve dotle dok se ne realizuju, jer su one u tom momentu strateški najvažnije. Onemogućavanje i rušenje fašizma, to je glavni zadatak pred kojim stoji radnička kla-sa. Svesna toga što hoće, što je njen stalni i nepromenljivi interes i svesna političke i socijalne funkcije koju ima Narodni front, levica radničkog pokreta je morala i mora da svu pažnju, svu svoju sna-gu skoncentriše na njegovo realizovanje, jer je istovremeno svesna toga da njena klasna ideološka linija time ne gubi ništa, baš zbog toga jer je u borbi za tu liniju, za ideološku ispravnost i za čistotu marksističkih teoriskih principa, u tridesetogodišnjoj borbi na dva fronta, uspela da je definitivno utvrdi, da se organski osnaži." (Masleša, 1954: 254-255).

Narodni front bio je ogroman zaokret, u skladu sa razmerama fašističke pretnje. Džef Ili navodi kako je Oto Bauer, na primer, video fašizam kao pokušaj ultradesnice da poništi uređenje iz 1918-1919. go-dine, jer su troškovi demokratije oličene u socijalnoj državi i sindikal-nim pravima premašivali resurse društva za nužnu obnovu kapital-izma i odgovarajućeg društvenog uređenja (Ili, 2007: 361). U tom kon-tekstu, okretanje ka fašizmu nije bilo samo posledica straha kapitalista od revolucije, već i njihove čvrste rešenosti da smanje nadnice i ukinu socijalne reforme za koje se radnička klasa do tada izborila.

Razvoj strategije Narodnog fronta je ubrzo stvorio nekoliko koncentričnih krugova saradnje. Ujedinjeni front radnika služio je za izbore, generalne štrajkove i druge masovne akcije, kako bi se ublažila podela između komunista i socijaldemokrata. Antifašistički Narodni front obuhvatao je i nesocijaliste. Drugi svetski rat predstav-ljao je trenutak trijumfa antifašizma. Ratno savezništvo globalizova-lo je antifašistički otpor, s prelazom od politike Narodnog fronta ka politici nacionalnih frontova, kako se tada nazivala strategija širenja koncentričnih krugova mobilizacije čitave nacije protiv hitlerovske diktature.

Iskustva antifašističke borbe u Srbiji i Jugoslaviji pre Drugog svetskog rata
Prve antifašističke akcije u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslaviji, počinju da se organizuju tokom 1920-ih na Beo-gradskom univerzitetu. One su bile malobrojne i u početku su bile više uperene protiv Italije kao države koja je anektirala jedan deo jugoslov-enske obale Jadranskog mora, nego protiv fašističkog pokreta. Javljaju se, doduše, već tad i akcije koje su imale karakter suzbijanja fašističkih snaga u zemlji. Istoričar Đorđe Stanković beleži da je Klub studenata marksista osudio formiranje organizacija Srpska nacionalistička om-ladina i Organizacija jugoslovenskih nacionalista 1922. godine, kao prve pojave organizovanog fašizma u Jugoslaviji. Do najžešćih sukoba s ovim organizacijama došlo je tokom studentskog štrajka decembra 1924. godine (Stanković, 1983: 74-75).
  

S razvojem antifašističke delatnosti u studentskom pokretu od sredine 1930-ih, prelazi se iz defanzivne borbe u otvorenu ofanzivu Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) na univerzitetu, u cilju slamanja fašističkih snaga, o čemu svedoče fizički obračuni s pripadnicima Or-ganizacije nacionalnih studenata i uspeh generalnog štrajka studenata Jugoslavije aprila 1936. godine. Novi front konkretnog antifašističkog angažovanja na univerzitetu otvorio se kada je izbio Španski građanski rat, u kome je na strani Republike učestvovalo oko četrdeset studenata Beogradskog univerziteta (Stanković, 1983: 77). Kako se međunarodna situacija zaoštravala, tako su antifašističke ideje među studentima uzi-male maha. Na plenumu studentskih stručnih udruženja, aprila 1938. godine, formira se Ujedinjena studentska omladina s platformom borbe protiv rata i fašizma, borbe protiv unutrašnje reakcije i fašizacije zemlje i spremanja mlade generacije za odbranu zemlje. Tako je formiran i Stu-dentski odbor za odbranu zemlje, koji organizuje brojne propagandne manifestacije i praktične kurseve s elementima vojne obuke, koje je pohađao veliki broj studenata. Revolucionarni studentski pokret je, i pored konfuzije koja je nastala posle sklapanja pakta o nenapadanju između Sovjetskog Saveza i Nemačke, avgusta 1939. godine, nastavio podzemnu borbu s fašističkim grupama, pa je krajem 1940. godine, zabeležio značajnu pobedu suzbijanjem Ljotićevog Zbora i njegovih nelegalnih jurišnih odreda Belih orlova (Stanković, 1983: 80-82).

Istoričar Jovan Marjanović navodi da su komunisti inicirali raz-bijanje javnih skupova koje su fašisti nastojali da održe. Tako su, na primer, 1. marta 1937. antifašistički raspoloženi demonstranti demoli-rali Železnički dom u Sarajevskoj ulici u Beogradu, u kome je bila zakazana konferencija fašističkog Zbora Dimitrija Ljotića. Na ulici se razvila krvava borba između demonstranata i fašista, u kojoj je bilo dosta povređenih. (Marjanović, 1964: 32) Antifašistički pokret takođe je stupao u nove akcije kada su Beograd posećivali fašistički nemački i italijanski ministri. Pod rukovodstvom Mesnog i Pokrajinskog komite-ta KPJ, protiv ovih poseta bile su organizovane demonstracije. Dok je u Beogradu boravio italijanski ministar spoljnih poslova, Galeaco Ćano, 25. marta 1937. demonstranti su se okupili u Knez Mihailovoj ulici i za-palili njegovu i Musolinijevu sliku, i pored žandarmerijske intervencije da se spreče demonstracije.
  

Do prihvatanja i razrađivanja ideje o antifašističkom frontu u Jugoslaviji, prema istoričaru Branku Petranoviću, došlo je u vreme oštrih unutrašnjih socijalno-političkih previranja i nacionalnih su-koba (Petranović, 1988a: 213). Komunistička partija Jugoslavije ušla je u novu fazu borbe kadrovski desetkovana i organizaciono proređena tokom Šestojanuarske diktature, ali naoružana iskustvom stečenim u tom periodu. Oživljavanje nacionalnih i političkih borbi u Kraljevini Jugoslaviji gotovo se podudaralo s politikom narodnog fronta, otvarajući mogućnosti za nove pristupe partije najvažnijim problemima jugoslovenskog društva, pristupe koji su sve više od-govarali njenoj vlastitoj analizi unutrašnjih i međunarodnih prilika posle okončanja otvorene diktature i suočavanja radničkog pokreta i demokratskih snaga s agresivnim fašizmom. Tada se na dnevni red postavilo pitanje savezništva s demokratskim snagama društva (Petranović, 1988a: 214).

 Komunistička partija Jugoslavije je ideju o obrazovanju antifašističkog fronta prvi put iznela na Ćetvrtoj zemaljskoj konferen-ciji decembra 1934. u Ljubljani. KPJ je bliže odredila politiku narodnog fronta tek na Splitskom plenumu juna 1935, uoči Sedmog kongresa Kominterne. U referatu Blagoja Parovića, „vojno-fašistička diktatura" je proglašena za zajedničkog neprijatelja svih demokratskih snaga (Petranović, 1988a: 216). Put za njeno obaranje vodio je preko izgradnje što šireg antifašističkog fronta.

 Politika narodnog fronta upućivala je KPJ na nov stil rada, izlaženje iz dubine ilegalnosti i izražavanje u novim oblicima, kao i na osvajanje novih sredina i ustanova, odbacivanje manira zavereničke delatnosti i razvijanje saradnje s građanskim strankama i socijalistima. Međutim, pokušaji saradnje KPJ s vođstvima građanskih stranaka objektivno nisu davali rezultata (Petranović, 1988a: 224). Stvarnost Jugoslavije, s kojom su se komunisti neposredno suočavali, ukrštala se s direktivama izdaleka, koje su izazivale dosta nesporazuma. Kominterna je od jugo-slovenskih komunista tražila saradnju sa socijalistima, koji su bili bez uticaja u političkom životu Jugoslavije i u njenoj radničkoj klasi. Za razliku od nekih drugih evropskih zemalja, u kojima su socijalističke i socijaldemokratske partije bile jake, socijalisti u Jugoslaviji nisu uspeli da izrastu u ozbiljniju snagu. Leva struja unutar Saveza zemljoradnika, koja je pod vođstvom Dragoljuba Jovanovića 1940. godine formirala Narodnu seljačku stranku, imala je protivrečan stav prema politici Narodnog fronta. Antifašistička ubeđenja Jovanovića i ostalih prvaka zemljoradničke levice bila su nesumnjiva, Jovanović se izjašnjavao kao protivnik fašizma i pristalica politike Narodnog fronta, ali je zazirao od komunista osećajući ih kao suparnike na selu i strahujući od njihove hegemonije. Nešto veću doslednost orijentaciji Narodnog fronta poka-zala je levica unutar Demokratske stranke, okupljena oko Ivana Ribara (Petranović, 1988a: 230-231).

 Neuspeh u uspostavljanju koalicionih odnosa s vođstvima opozi-cionih građanskih partija KPJ je nadoknađivala opredeljenjem za masovne metode rada među seljaštvom, radništvom, naprednom humanističkom i tehničkom inteligencijom, stvarajući uporišta na selu, u sindikatima, u školama i na univerzitetima u Beogradu, Za-grebu i Ljubljani (Petranović, 1988a: 226). Marjanović naglašava kako je antifašistički i demokratski pokret, stvaran pod rukovodstvom KPJ krajem tridesetih godina, obuhvatio znatan broj žena. To je bilo utoliko značajnije što u Jugoslaviji između dva rata ženski deo stanovništva nije imao nikakvih političkih prava. Stari socijalistički programski cilj - ravnopravnost polova, dobio je sada ponovo na svom značaju usled aktivnog učešća hiljada i hiljada žena i omladinki u mnogim radničkim i antifašističkim akcijama (Marjanović, 1975: 21). Budući ilegalna, KPJ se koristila različitim formama radi širenja svog uticaja i iznošenja svojih pogleda: ženskim, omladinskim, studentskim i đačkim organizaci-jama, potpornim udruženjima, sportskim društvima, kulturnim i pros-vetnim sekcijama, zadrugama.

Antifašistički pokret Jugoslavije ispoljio je među prvima solidar-nost s borbom naroda Španije protiv profašističkog puča koji je pred-vodio general Fransisko Franko. Građanski rat u Španiji predstavljao je uvod u užase Drugog svetskog rata i bio je lekcija svim levičarima čemu mogu da se nadaju ako fašizam još negde pobedi (Ili, 2007: 374). Ali Španski građanski rat nije samo priča o pustošenju i porazu. Građanski rat je bio i Gernika, ne samo kao mesto zločina (kada je 26. aprila 1937. nemačka vazdušna legija „Kondor" razorila grad do temelja), već i kao Pikasova slika, najpoznatiji izraz umetničke kreativnosti posvećen bor-bi protiv fašizma. Za progresivno orijentisane ljude, španska republika bila je simbol odbrane ljudskih i naprednih vrednosti, mesto na ko-jem su mogli da podrže viziju o boljem i egalitarnijem svetu. Opisujući ubedljivost tog simbola, Džef Ili navodi reči vajara Džejsona Gernija (Jason Gurney): „Španski građanski rat je pružao priliku pojedincu da zauzme pozitivan i delotvoran stav o jednom pitanju koje je izgledalo apsolutno jasno. Mogli ste ili da budete protiv fašizma i da krenete u borbu protiv njega ili da pristanete na njegove zločine i budete od-govorni za njegovo jačanje".
Internacionalne brigade, jedinice čijim je formiranjem izražena in-ternacionalna antifašistička solidarnost, brojale su 40.000 dobrovoljaca iz preko 50 zemalja: 15.400 Francuza, 5.400 Poljaka, 5.100 Italijana, 5.000 Nemaca i Austrijanaca i više od po 3.000 boraca iz Sjedinjenih Država, Britanije, Belgije i Ćehoslovačke. One su, u velikoj meri, obuhvatale i političke izgnanike iz evropskih zemalja koje su već bile fašističke ili autoritarne; komuniste, socijaliste, nezavisne idealiste; studente; umet-nike, stvaralačke intelektualce i politički svesne radnike (Ili, 2007: 374). U Španiji se takođe borilo i oko 1760 Jugoslovena, od kojih je trećina pogi-nula na ratištima Republike (Petranović, 1988a: 232-233). Od formiranja internacionalnih brigada, jugoslovenski dobrovoljci su se borili u njiho-vom sastavu. Politički komesar 13. internacionalne brigade i predstavnik CK KPJ u Španiji, Blagoje Parović, obratio se jugoslovenskim dobrovoljc-ima u Španiji ovim rečima: „Borba velikog junačkog španjolskog naro-da protiv fašista i inozemnih osvajača nije samo njegova borba. To nije niti borba samo jedne partije, samo jedne klase, ni samo jedne političke grupacije. To je borba čitavog španjolskog naroda i čitavog napred-nog čovječanstva za mir, slobodu i napredak" (Parović, 1971: 524-525). Građanski rat u Španiji predstavljao je probni kamen spremnosti čitave levice na borbu protiv fašizma. Sam čin organizovanja dobrovoljačkih internacionalnih brigada, pak, dokazao je da je solidarnost među najpro-gresivnijim snagama različitih naroda dovoljno snažna da, u perspekti-vi, može da nanese odlučujući poraz fašizmu.

Nasleđe narodnooslobodilačke antifašističke borbe u Srbiji i Jugoslaviji
I pored često ponavljanih tvrdnji da je Pakt o nenapadanju između SSSR i Nemačke, zaključen avgusta 1939. godine, imao iz-razito negativne posledice na antifašističku politiku komunističkih partija, njegovo značenje je manje apokaliptično. Prema Iliju, nakon Minhenskog sporazuma, bilo je teško videti ovaj pakt kao kršenje međunarodnih moralnih normi. Komunisti su smatrali da se najveća izdaja dogodila kad su vlade Britanije i Francuske ignorisale špansku Republiku, uništile čehoslovačku demokratiju i odbile sovjetsku po-nudu za antihitlerovsku saradnju (Ili, 2007: 377). Komunistička partija Jugoslavije, u skladu s ovom orijentacijom, koristila se od 1939. godine parolama o zapadnom imperijalizmu i izdaji socijaldemokratije, ali su one bile praćene sprovođenjem priprema za antifašističku borbu. Ve-like demonstracije studenata i radnika u Beogradu 14. decembra 1939. protiv fašizacije zemlje, gušenja sloboda, rata i skupoće, rasturene su surovom žandarmerijskom intervencijom u kojoj je poginulo četvoro demonstranata (Petranović, 1988a: 246).
  

Posle sloma Francuske i održavanja Pete zemaljske konferencije KPJ, od 19. do 23. oktobra 1940. u Zagrebu, odbrana zemlje potvrđena je kao najpreči zadatak komunista, budući da se fašistička opasnost našla nadomak Jugoslavije (Petranović, 1988a: 248-250). Na Petoj ze-maljskoj konferenciji obrazovana je i Vojna komisija KPJ.

 Za rukovodstvo Partije i njeno članstvo uoči, tokom i neposredno po završetku aprilskog rata 1941. godine, fašizam je važio za glavnog protivnika. CK KPJ je na sastanku održanom 10. aprila 1941. godine u Zagrebu rešio da se, bez obzira na raspad vojske Kraljevine Jugoslavije, nastavi borba protiv okupatora. Imenovan je Vojni komitet s Josipom Brozom Titom na čelu, naloženo članstvu da sakuplja oružje, a članovi CK upućeni su u Srbiju, Sloveniju, Crnu Goru i Bosnu i Hercegovinu (Petranović, 1988b: 70). Srpska građanska vrhuška, kako probritan-ska tako i oni vezani za osovinu, za aprilski slom Jugoslavije krivili su Hrvate, Muslimane, nacionalne manjine, i posebno, komuniste. KPJ je od svog postanka optuživana da je strani sluga, anacionalna organizacija u službi internacionalnog prevratničkog centra. Komunisti su optuživani da su izdali u aprilskom ratu, bili u dosluhu s neprijateljem sve dok Nemačka nije napala SSSR, a zatim pozivali na ustanak ne vodeći računa o stradanjima naroda. Buržoaska propaganda je, služeći se analogijama, podsećala da je Lenjin s oduševljenjem dočekao poraz carske Rusije u ratu s Japanom, a 1917. prešao preko nemačke teritorije da bi se stavio na čelo revolucije u trenutku kada se carska Rusija nala-zila u ratu s centralnim silama (Petranović, 1988b: 72).

 KPJ je predvečerje ustanka dočekala kao jedinstvena politička sna-ga, dobro organizovana, velike udarne moći, s prekaljenim kadrom, s pripremljenim tajnim štamparijama, izgrađenim sistemom veza. Uticaj KPJ u narodu daleko je prevazilazio njenu kadrovsku osnovu (8000 članova). Komunisti i mali broj oficira i podoficira Jugoslovenske vo-jske pripadnika i simpatizera KPJ, činili su sa veteranima Španskog građanskog rata, čiji je povratak u zemlju organizovalo partijsko ruko-vodstvo, prvi ustanički starešinski kadar. U zemlju se tada vratilo oko 250 preživelih španskih boraca, od kojih je svaki drugi poginuo u toku Narodnooslobodilačkog rata i revolucije (Petranović, 1988b: 79-80).

 Linija jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta predviđala je i saradnju s građanskim strankama, ali nije imala uspeha u početnoj fazi borbe KPJ, izuzev što je dovela do obrazovanja Osvobodilne fron-te u Sloveniji i do toga da Narodnooslobodilačkom pokretu pristupe prvaci oblasne organizacije Saveza zemljoradnika u Crnoj Gori, levih demokrata Ivana Ribara, članovi Samostalne demokratske stranke u Hrvatskoj i lokalni funkcioneri Saveza zemljoradnika i Narodne seljačke stranke u Srbiji (Petranović, 1988b: 86-87).

 Suprotstavljajući se surovim pogromima ustaša i genocidnoj politici okupatora kao vidu šovinističkog bezumlja, koje je pretilo da zauvek iskopa jaz između jugoslovenskih naroda, komunisti su, već početkom rata, formulisali politiku bratstva i jedinstva naroda, kao koncentrisani izraz jugoslovenskog internacionalizma. Ova politika bila je dijametralno različita od politike profašistički ili prozapad-no usmerene buržoazije jugoslovenskih nacija. Ona je time parirala politici okupatora, ali i koncepciji etnički čistih država na jugosloven-skom prostoru. Pokrajinski komitet Vojvodine je početkom juna 1941. pozivao narode Vojvodine na stvaranje jedinstva svih naroda Vojvo-dine u borbi protiv okupatora. Od Mađara je traženo da razlikuju srp-ski narod od njegovih kapitalista. Vojvođanskim Nemcima je stavljeno do znanja da su nemački nacisti i njihovi klasni protivnici. Komunisti Vojvodine su pozivani da kuju jedinstvo od kojeg zavisi budućnost. Šovinistička mržnja se označava kao „otrovna žaoka" koju kapitalisti svesno usađuju u narod i njegovu svest (Petranović, 1988b: 87).

 Odluka o pripremama za otpočinjanje oružane borbe u Srbiji, u duhu zaključaka Politbiroa CK KPJ, doneta je 23. juna 1941. na sastanku Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju, kome su prisustvovali: Aleksan-dar Ranković, Spasenija Babović, Đuro Strugar, Moma Marković, Ivo Lola Ribar, Blagoje Nešković, Vukica Mitrović, Mirko Tomić, Miloš Matijević, Ljubinka Milosavljević, Vasilije Buha i Milovan Đilas. Na tom sastanku zaključeno je da se bez odlaganja pristupi formiranju naoružanih udarnih grupa, ubrza prikupljanje oružja i sanitetskog ma-terijala, pojača budnost i konspiracija.

Prvi partizanski odredi u Srbiji stvoreni su i pre prve ustaničke akcije koju je u Beloj Crkvi kod Krupnja, 7. jula 1941. godine poveo Žikica Jovanović Španac. Prva oružana grupa Valjevskog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda okupila se 28. juna 1941, a zatim su 2. jula donete odluke o formiranju Kosmajskog, Posavskog i Prvog šumadijskog odreda (Petranović, 1988b: 98). Beograd je u leto 1941. godine bio poprište brojnih akcija protiv okupatora: vršene su raznovrsne sabotaže, ubijani nemački vojnici i policijski agenti, kidani telefonski kablovi i presecani stubovi električne mreže, podmetani su požari u garažama i skladištima nemačke vojske. Glavno žarište ustan-ka razvilo se, pak, na tlu zapadne Srbije i Šumadije. Do kraja septembra 1941. u narodnooslobodilačkoj borbi bilo je angažovano već oko 25.000 ustanika, organizovanih u 23 partizanska odreda. Slobodna teritorija se neprekidno širila oslobađanjem novih mesta i gradova - Krupnja, Požege, Arilja, Čačka, Gornjeg Milanovca, Užica, dok su se Valjevo, Šabac i Kraljevo nalazili pod partizanskom opsadom - predstavljajući u jesen 1941. jedinstveni prostor u porobljenoj Evropi, borbeni i politički podsticaj antifašistima sveta i izazov Hitlerovom „novom poretku" (Petranović, 1988b: 100). Ova oslobođena oblast, u istoriografiji pozna-ta kao Užička republika, održala se do opsežne ofanzive nemačkih i kvislinških trupa i povlačenja dela partizanskih odreda prema Sandžaku i istočnoj Bosni, krajem novembra 1941. Samo ime „Užička republika" nije se koristilo tokom njenog trajanja, jer bi proglašavanje i pominjanje republike štetilo širenju baze Narodnooslobodilačkog pokreta u toj fazi. Tek kada su Užice i slobodna teritorija u zapadnoj Srbiji ponovo bili pod kontrolom okupatora, u beogradskoj kvislinškoj štampi je posprdno istaknuto ime „Užička komunistička republika", a u proleće 1942, ova oslobođena teritorija se afirmativno spominje pod imenom „Užička republika" u sovjetskoj štampi (Glišić, 1986: 8).
 Na savetovanju političkih i vojnih kadrova, održanom 26. sep-tembra 1941. godine u selu Stolice kod Krupnja, pošto je data ocena situacije, odlučeno je da se sa malih ustaničkih formacija, vezanih za teren na kojem su nastale, pređe na stvaranje većih pokretnih jedi-nica, primerenijih potrebama borbe protiv nadmoćnog neprijatelja. S obzirom na prerastanje prvih ograničenih i nepovezanih operacija u opštenarodni rat, bili su postavljeni principi na kojima je trebalo raz-vijati narodnu vlast, još uvek u začetku na oslobođenim područjima. Izvršena je i nova organizacija partizanske komande, obrazovanjem glavnih štabova i Vrhovnog štaba, a usvojena je i odluka o jedinstven-om amblemu, u vidu crvene petokrake zvezde, o pozdravu stisnutom pesnicom i sloganom „Smrt fašizmu - sloboda narodu!" (Petranović, 1988b: 103).

 Budući da je oružana borba uzimala maha, i da su partizani sve više nailazili na masovnu podršku, nemačke i italijanske komande okupacionih snaga bile su prinuđene da menjaju taktiku na terenu. U jednom svom izveštaju iz avgusta 1941. godine, koji je podneo Joahimu fon Ribentropu, viši vojni savetnik nemačke komande u Srbiji, Harold Tarner, piše ovako:

„Upotrebili smo sva sredstva, pokušali smo da ubedimo, govo-rili smo, pretili smo, ali sve to ničemu nije poslužilo... U ovoj zemlji narod ne priznaje nikakvu vlast. Svi naši napori da usmerimo narod konstruktivnim putem i da ga odvojimo od komunista, propali su... Komunisti su uspeli svojim parolama da okupe većinu naroda. Čak i neki od onih koje smo smatrali našim saradnicima, dospeli su do-tle da pretpostavljaju boljševizam okupaciji. Ostaje kao jedino sred-stvo - oružana akcija. Na korišćenje žandarmerije teško se može računati. Još manje se može računati na Italijane. Pozicije partizana u šumama su takve da je njih, tako reći, nemoguće pogoditi u srce. Ničemu ne služi ni intenziviranje propagande, prikazivanje kako boljševici neprestano trpe poraze na frontu. Imam utisak da čak ni vest o kapitulaciji Sovjetskog Saveza ne bi dovela do kapitulacije ovih bandita, koji su uporni kao đavoli. Sem toga, imaju odličnu organizaciju, koja bi mogla poslužiti kao primer najbolje tajne organizacije" (Pakor, 1970: 336-337).
  

Prvih dana septembra 1941. godine, nemačkim komandama u Jugoslaviji stigle su okrutne naredbe o represalijama, koje je potpisao načelnik štaba Vrhovne komande Vermahta feldmaršal Vilhelm Kajtel:

„Da bi se neredi ugušili u samom začetku, treba, čim se po-jave, bez oklevanja preduzeti najstrože mere kako bi se silom održao autoritet okupacionih vlasti i sprečilo širenje nereda. Tre-ba imati u vidu da ljudski život u tim krajevima često ne vredi ništa i da se efekat zastrašivanja može postići samo izuzetnom svirepošću. Kao odmazdu za jednog ubijenog nemačkog vojnika u tim slučajevima treba primeniti kao opšte pravilo kažnjavanje smrću 50 do 100 komunista. Kazne smrću izvršavati tako da se izazove najveći mogući zastrašujući efekat" (Pakor, 1970: 337).
  

Već je istaknuto da su još uoči rata opoziciona raspoloženja usmer-avana u pravcu stvaranja masovnog antifašističkog fronta. Otpor oku-patoru i oružana borba omogućili su da taj front, pod rukovodstvom Komunističke partije, dobije i svoju organizacionu formu, da se poveća i ojača. Od prvih dana razvijanja otpora protiv okupatora počeo je da se stvara Jedinstveni narodnooslobodilački front, organizacija koja je nastojala da okupi sve istinske rodoljube, sve one koji na bilo koji način vode borbu protiv okupatora ili je pomažu. Ovaj Narodni front privu-kao je mnoštvo ljudi bez obzira na nacionalnost, na politička i verska ubeđenja. U nekim krajevima, na primer u Sloveniji i Srbiji, pa i ne-kim drugim, bilo je u početku elemenata koalicije između komunista i pripadnika različitih građanskih stranaka. Ali ovi elementi koalicije u Narodnom frontu nisu bili dovoljno brojni da bi igrali neku značajniju ulogu, tako da je rukovodeća uloga u Frontu neosporno pripadala ko-munistima. Kroz odbore Narodnog fronta u selima i gradovima, na okupiranoj teritoriji gde su ti odbori bili ilegalni, i na oslobođenoj teri-toriji gde su mogli slobodno da deluju, narodne mase su u praksi usva-jale demokratizam. Organizacije Narodnog fronta su u rukama širokih slojeva naroda bile oružje političke borbe protiv okupatora i kolabora-cionista, politička osnova čitavog Narodnooslobodilačkog rata.

Narodni front je uključivao u sebe i druge antifašističke organizaci-je. Odmah po izbijanju oružane borbe, rodoljubiva omladina je pod ru-kovodstvom Saveza komunističke omladine Jugoslavije počela stvarati narodnooslobodilačke omladinske saveze. Ovi savezi su tokom rata odi-grali ogromnu ulogu u mobilizaciji omladine za borbu protiv okupato-ra. Narodni front je obuhvatio i organizacije Antifašističkog fronta žena, stvorene već u početku oslobodilačkog otpora na bogatim tradicijama predratnog antifašističkog ženskog pokreta, na čijem čelu su uglavnom stajale komunistkinje (Marjanović, 1975: 61; Božinović, 1996: 146).
  

U toku razvijanja otpora okupatoru i oružane oslobodilačke borbe, u Jugoslaviji se 1941-1945. odigrao specifičan proces rušenja starih or-gana vlasti, u kojima je bio oličen stari državni poredak. Istovremeno se na njihovim ruševinama izgrađivao novi državni aparat. Još u sa-mom početku okupacije stari lokalni organi vlasti, predsednici opština i opštinski odbornici, sreski i okružni načelnici, zatim finansijski organi i organi policije i žandarmerije u većini su se stavili u službu okupa-tora. Na taj način, oni su postali sastavni deo mehanizma okupacije. Omrznuti kao oslonac na koji su se reakcionarni režimi u staroj Jugo-slaviji oslanjali, oni su se svojim stavljanjem u službu okupatora defini-tivno kompromitovali. Zbog toga je sasvim razumljivo što su partizan-ski odredi na teritorijama koje su zauzimali raspuštali stare opštine, spaljivali poreske i mobilizacione spiskove i razne dokumente kojima bi se okupator mogao koristiti, razoružavali žandarmerijske stanice i kažnjavali najistaknutije okupatorske saradnike.

 Istovremeno, na oslobođenoj kao i na neoslobođenoj teritoriji, u selima i gradovima, borci za narodno oslobođenje počeli su stvarati nove, demokratske organe vlasti - narodnooslobodilačke odbore (Marjanović, 1975: 62). Revolucionarne snage su pokušavale da stvore najviši organ vlasti od leta 1941, obnavljajući ovu inicijativu u proleće i leto 1942, ograničene, međutim, međunarodnim kontekstom odnosa u antifašističkoj koaliciji, obzirima prema jedinstvu antifašističkog fron-ta i specifičnim interesima velikih sila. Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) se tek krajem 1943. godine konsti-tuisalo u najviši organ vlasti jugoslovenske federacije, proglašavajući izbegličku vladu za nezakonitu i suspendujući monarha do završetka rata. AVNOJ je imao političku osnovu u masovnim antifašističkim organizacijama koje je KPJ izgradila u toku rata, pre svega u US-AOJ, AFŽ i Osvobodilnoj fronti, a u toku 1944. u Jedinstvenom narodnooslobodilačkom frontu (Nešović i Petranović, 1983: 5-6). Isto-rijski koreni postojećih institucija Republike Srbije leže u odluci Drugog zasedanja AVNOJ-a, održanog 29. i 30. novembra 1943. u Jajcu, da se Jugoslavija izgradi na federativnoj osnovi, kao zajednica pet ravno-pravnih naroda. Navedenom odlukom oni dobijaju svoje države i ima-ju pravo na samoopredeljenje uključujući i otcepljenje. Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije činili su i predstavnici Srbije čiji rad je odobren posebnom deklaracijom usvojenom na zasedanju Velike antifašističke narodnooslobodičake skupštine Srbije. Velika antifašistička narodnooslobodilačka skupština Srbije, održana je od 9. do 12. novembra 1944. godine. Poslanici za ovu skupštinu (njih 989) delegirani su iz redova narodnooslobodilačkih odbora i Narodnooslobodilačkog fronta. Na zasedanju je doneta odluka o konstituisanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije (ASNOS) kao vrhovnog zako-nodavnog i izvršnog organa vlasti Srbije. Između poslanika izabra-no je 278 za Antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja Srbije. Tada je stvorena Demokratska Srbija kao složena federalna jedinica (Petranović, 1988b: 461-463). Ako se ima u vidu takva istorijska po-zadina institucija, stepen tolerancije prema potiskivanju antifašizma u Srbiji morao bi da bude znatno manji. Međutim, mehanizmi revizije istorije odigrali su krupnu ulogu u montiranju drugačije ideološke ma-trice od sredine 1980-ih pa nadalje.

Istorijski revizionizam i anti-antifašizam
Ne bi bilo preterano reći da su u jugoslovenskoj i srpskoj isto-riografiji, udžbenicima i spomeničkoj kulturi, antifašizam i partizan-ski otpor dugo bili centralni sadržaj sećanja. Razmatrajući ovu di-menziju, sociolog Todor Kuljić zapaža da je glavni okvir istorijskog sećanja bila Narodnooslobodilačka borba, a da je antifašizam, s jasno razdvojenim pozitivnim i negativnim junacima, davao ton društveno poželjnom identitetu u razdoblju jugoslovenskog socijalizma. Pred-stava o klasnoj polarizaciji tokom rata služila je neutralizaciji poten-cijalno eksplozivne etničke dimenzije te polarizacije. Struktura tog rata tumačena je u etnički neutralnom smislu: s jedne strane okupa-tor, kvislinzi, buržoazija i monarhija, a s druge antifašistički front na čelu s KPJ. Sa slomom socijalizma, međutim, srušeno je i dekretirano antifašističko sećanje, a prevladavanje prošlosti nakon 1990. godine konstruisano je prema jednostavnom obrascu: žrtve-dželati, krivica-nevinost, demokratija-totalitarizam. A takva antitotalitarna retorika ne poznaje oprezne niti uzdržane sudove, a tumačenje socijalističke prošlosti ne trpi nikakve nijanse, jer je antikomunizam najudobniji hab-itus intelektualaca u poslesocijalističkom dobu (Kuljić, 2002: 475-476). U tom smislu, u zemljama bivše Jugoslavije bio je naročito upadljiv zaokret od službenog komunističkog antifašizma ka novootkrivenom „patriotskom" fašizmu i antikomunizmu (Kuljić, 1999: 444). Na tragu takve tendencije, nekadašnji kvislinzi zauzimaju mesto partizanskih patriota, a davno osuđeni dželati stiču oreol žrtvi.
  

Pomenuti obrasci vrlo su upadljivi na posebno osetljivim primerima, kao što je revizija istorije u školskim udžbenicima istorije. Tako se, recimo, u udžbeniku Istorija za III razred gimnazije prirodno-matematičkog smera i IV razred gimnazije opšteg i društveno-jezičkog smera, izdatom 2002. godine, knjizi u kojoj se u odeljku koji se bavi periodom nemačke okupacije Srbije i Beograda, nigde ne pominju zloglasni logori Banjica i Staro sajmište, iznose sledeće tvrdnje u lekciji koja obrađuje ustanak protiv fašizma u Srbiji 1941. godine: „Srpski ustanak ugušen je u krvi. Njegovi rezultati bili su minimalni, nikakav uspeh trajnije vrednosti nije postignut, a ustaničke žrtve i stradanja naroda bili su nemerljivi. Ustanak je otvorio i srpsko-srpski raskol koji će ostaviti najdugotrajnije posledice na dalji razvoj rata i u Srbiji i u Jugoslaviji (Nikolić et al., 2002: 179). Iza iste lekcije, postavlja se sugestivno pitanje: „Da li su velike žrtve naroda imale smisla i da li je herojstvo kada se slabo naoružani i neiskusni borci uvode u borbu protiv najjače vojske na svetu?" (Nikolić et al., 2002: 179), a iza lekcije koja joj prethodi, pitanje još čudnije intonirano: „Objasnite razloge formiranja vlade generala Nedića. Da li je ta vlada bila kvislinška ili iznuđena?" (Nikolić et al., 2002: 176). Moralni ustupci kvislinškim praksama logična su posledica stava da je „nacionalni interes" aksiom, pred kojim su civilizacijske vrednosti antifašizma zanemarljive: „Nacionalna politika KPJ definitivno je utemeljena na Drugom zasedanju AVNOJ-a (Jajce, 29-30. novembar 1943). Ona je podrazumevala sužavanje srpske nacionalne teritorije i davanje državnosti narodima koji je do tada nisu imali [...]. Izražena kroz parolu 'bratstvo i jedinstvo', ovakva politika jugoslovenskih komunista bila je uperena protiv nacionalnih i državnih interesa srpskog naroda" (Nikolić et al., 2002: 189).

 Posebna vrsta relativizacije antifašizma postiže se medijskim ili istoriografskim poturanjem kvislinških i nacionalističkih grupa među antifašističke (Kuljić, 2005: 182), čime se želi dati tumačenje kako je komunistički antifašizam iznuđen, kako bi se kao autentičan pred-stavio etnifikovani antifašizam. Projekat rehabilitacije četnika ili tzv. Ravnogorskog pokreta ima u pozadini ovu tezu. Neodrživost pokušaja antifašiziranja takvih saradnika fašističkog okupatora najbolje se po-kazuje onda kada neki od revizionističkih istoričara pokaže savesnu revnost u istraživanju izvora, pa u knjizi čiji je idejni okvir bila apolo-getika četništva, bude prikazan i monstruozan katalog zločina četnika nad pripadnicima i simpatizerima antifašističkog pokreta (Nikolić, 1999: 204-212), pored mnoštva svedočanstava o otvorenoj kolaboraciji.
  

Antikomunistička kritika antifašizma s kakvom smo se susreli kod neoliberalne diskvalifikacije antifašističkog protesta u Novom Sadu, koja je predstavljena u uvodnom delu, nije usamljena među predstavnicima antikomunističkog liberalizma, mada se izdvaja oštrinom koja prelazi u otvoreni anti-antifašizam. I drugi autori s ovih prostora rado posežu za sličnom argumentacijom, pa je česta tvrdnja da je delovanje jugoslovenskih komunista u Narodnooslobodilačkom ratu nije bilo prioritetno usmereno na vojni sukob s nacifašizmom, već na obračun sa svim političkim neistomišljenicima (Begonja, 2003: 750). Takvi stavovi zasnovani su na temeljno revizionističkoj tezi da je antifašizam pre svega politička manipulacija, a da je oružani otpor sekundarna pojava, tezi koja je najpotpunije razvijena kod francuskog istoričara Fransoa Firea (Frangois Furet), koji smatra da su komunisti dali prednost barjaku antifašizma nad svim ostalim barjacima, jer je to bio način da se trajno održava identifikovanje komunizma i demokrati-je, prikrivajući pritom stvarna pitanja nedostatka političke demokratije (Fire, 1996: 446). Prema tom tumačenju, antifašizam predstavlja samo puku demokratsku fasadu „totalitarnog komunizma", a ne moralnu idejno-političku vertikalu XX veka.

Trajnost i potencijal antifašističkog nasleđa
Nasuprot takvim površnim revizionističkim tezama, iskrenost levičarskog, a napose komunističkog antifašizma često je potvrđivana krvlju, jer ne samo što se najšira inspiracija kritičkog tumačenja fašizma nalazila u marksističkoj teoriji, i što se, na političkom i organizacionom planu, kod komunističkih partija moglo naći jezgro suprotstavljanja fašizmu, već se iz ovog tabora regrutovalo mnoštvo antifašističkih boraca izuzetnog stepena požrtvovanosti. Erik Hobsbaum na jednom mestu napominje kako su u Drugom svetskom ratu, komunisti bili izuzetno nesrazmerno prezastupljeni u većini pokreta otpora, ne jednostavno zato što su bili najhrabriji, već zato što su oduvek bili spremni na najgore: na špijuniranje, tajnost, isleđivanje i oružanu akciju. Lenjinova partija avangarde rođena je u progonstvu, Oktobarska revolucija u ratu, Sovjetski Savez u građanskom ratu i gladi. Sve do revolucije komunisti nisu mogli da očekuju nagradu od svojih društava. Ono što su profesionalni revolucionari mogli da očekuju bili su zatvor, izgnanstvo i često, smrt, i premda, za razliku od drugih organizacija koje su delovale u sličnim okolnostima, Kominterna nije pridavala mnogo značaja pojedinačnim mučenicima, francuska KP posle oslobođenja smatrala je privlačnom činjenicu da je za vreme Otpora ona bila „le parti des fussiles" [partija streljanih] (Hobsbaum, 2005: 127-128).
U tom pogledu, istorija antifašističke borbe predstavlja moćan rezervoar moralne snage za sve savremene progresivne društvene pokrete. Nije neobično što je fotografija herojskog gesta Stjepana Filipovića na vešalima u Valjevu postala neka vrsta amblema borbe za slobodu. Savremene antifašističke inicijative koje se u Srbiji razvijaju sa željom da utiču na javnost u cilju oživljavanja slobodarskih tradicija i emancipatorskih ideja, pokazuju da imaju razumevanje za trajnost istorijskih primera antifašističkog otpora. U pamfletu pod naslovom Antifašistički informator, koji je deljen kako u Novom Sadu 7. oktobra 2007, tako i na beogradskom protestu protiv fašizma 11. oktobra 2008. godine, pod naslovom „Neće proći", napisano je:
„Antifašizam je danas potreban kao što je bio potreban i pre sedamdeset godina. Opasna je zabluda da je sa fašizmom završeno kada su Italija i Nemačka doživele vojni poraz u Drugom svets-kom ratu, i da fašizmom treba da se bave samo istoričari. Oni koji stvaraju takvu pogrešnu sliku žele da antifašizam predstave kao političko-ideološki program koji je istorijski prevaziđen. Međutim, fašističke ideje su se povampirile u okolnostima ekspanzije nacio-nalizma i rata, a organizovani fašizam u današnje vreme poprima nove forme.Nasuprot potrebi da se aktuelizuje borba protiv fašizma, vladajuća politika nastoji da sistematski izbriše domaću antifašističku istoriju. U ime odbrane šačice kolaboracionista, danas se iz istorije brišu hiljade mladih partizanskih boraca koji su tokom Drugog svetskog rata, kao i ceo civilizovani svet, kolaboraciju sa fašizmom doživljavali kao zločin. Na službenom nivou se antifašizam relativi-zuje putem novih udžbenika istorije i rehabilitacije četnika i drugih pomagača fašističkog okupatora. Zbog antikomunističke politike 'nacionalnog pomirenja' nastoji se da se iz srpske istorije isključi njen najbolji deo - antifašistička borba.

 Danas se borba protiv fašizma može i mora voditi na svim poljima: protiv fašističkog smeća po ulicama, protiv šovinističkih političara koji truju javnost krijući se iza liberalnih fraza i protiv ekonomskih i kulturnih struktura koje sve to reprodukuju. Napadi na Rome i druge manjinske grupe od strane onih koji žele 'belu Srbi-ju' su samo početak. Ako dozvolimo da fašizam ojača, niko neće biti bezbedan. Iskustvo jednog Nemca je to najbolje potvrdilo: 'Kada su nacisti došli po komuniste, ćutao sam jer nisam komunista. Kad su pozatvarali socijaldemokrate, ćutao sam jer nisam socijaldemokra-ta. Kad su došli po sindikaliste, nisam se bunio jer nisam sindika-lista. Kada su odveli Jevreje, ćutao sam jer nisam Jevrejin. Na kraju, kada su došli po mene, više nije ostao niko ko bi mogao da digne svoj glas'.

Zbog toga, antifašizam mora biti politički stav najširih slojeva društva, različitih ljudi, čak i kada sami nisu direktno ugroženi. Ovo treba shvatiti kao poziv svima da utiču na svoju okolinu, na svoje prijatelje, kolege i komšije da se zajednički organizuju i spreče fašizaciju društva. Antifašizam je univerzalna moralna dužnost i neodvojivi deo napora za ostvarivanje istinske demokratije i društvene jednakosti."
Ne samo kao inspiracija iz prošlosti, već i kao aktivno opredeljen-je, antifašizam je danas potreban kao i u doba vladavine fašističkog ter-ora u Evropi. Borba za demokratske vrednosti kao da se opet nalazi u škripcu dramatičnog izbora, izraženog starom krilaticom: „socijalizam ili varvarstvo". Kriza neoliberalnog kapitalizma danas se odvija u us-lovima koji ne liče na tridesete godine XX veka, ali situacija je dovoljno slična, da se, na ovom mestu, može dati reč jednom domaćem filozofu iz te epohe: „I ako se fašizam, kao spekulacija na osnovu mogućnosti ove katastrofe, mogao javiti kao reakcionarni odskok u misticizam, ra-sizam, organicizam, korporativizam i srednji vek, to je samo zato što je politička demokratija počela da se koleba pred nužnošću svoga daljeg revolucionarnog razvoja i prevazilaženja u ekonomsku demokratiju" (Nedeljković, 1938: 64). Preostaje još da strpljivo sačekamo da levica u današnjoj Srbiji dokaže, širenjem obima svojih aktivnosti, kako je dostojna svog antifašističkog nasleđa, i pokaže kako je dorasla istorijs-kom zadatku kreiranja radikalno humanijih odgovora na sve krupnije društvene izazove.

Izvod iz publikacie: Antifašizam pred izazovima savremenosti