Odbrana SSSR-a za Trockog je od prvog dana nakon Oktobarske revolucije pa sve do njegove smrti istorijski imperativ klasne borbe svetskog proletarijata. Jednako kao i odbrana svih socijalnih i političkih tekovina svetskog proletarijata i odbrana oslobodilačkih antiimperijalističkih pokreta porobljenih zemalja.
Za ruske marksiste, Oktobarska revolucija uvek je bila deo svetske proleterske revolucije i njen razvoj i sudbinu smatrali su u potpunosti zavisnom od razvoja i sudbina svetske revolucije i tumačili su ih isključivo u kontekstu svetske klasne borbe. O „socijalizmu u jednoj zasebnoj zemlji“ i „miroljubivoj koegzistenciji“ – formulama kontrarevolucionarnog pakta staljinističke birokratije sa svetskom imperijalističkom buržoazijom – u boljševičkoj partiji nije bilo, niti je i moglo biti, ni reči pre 1926. godine, odnosno pre političke ofanzive staljinističke termidorske reakcije u izolovanoj i građanskim ratom iznurenoj radničkoj državi.
Za boljševike isto tako nije bilo nikakve sumnje da su oni pobedili u ratu protiv unutrašnje buržoaske kontrarevolucije i protiv vojne intervencije 14 buržoaskih država ne samo snagama radničke i seljačke Crvene armije, nego pre svega snagom revolucionarne mobilizacije evropskog i svetskog proletarijata, proleterske revolucionarne mobilizacije koja je podsekla krila inostranoj vojnoj intervenciji provi Sovjetskog Saveza. Lav Trocki je i u tom ratu bio glavni organizator, strateg i idejni inspirator Crvene armije, a u isto vreme i neumorni graditelj Komunističke internacionale – svetske partije socijalističke revolucije. Odmah posle građanskog rata on je, uz bolesnog Lenjina, glavni vođa odlučne borbe protiv prvih birokratskih deformacija mlade sovjetske države i Komunističke partije.
Do 1933. godine, strategije leve opozicije, frakcije boljševika-leninjista, uprkos svim represijama i progonima kojima je bila izložena od strane staljinističke termidorske reakcije, bila je strategija lojalne opozicije unutar sovjetske države i partije, opozicije usmerene na pridobijanje većine mirnim i legalnim sredstvima i reformističkim metodima unutar boljševičke partije i sovjetske države pri narednoj revolucionarnoj mobilizaciji i prvoj značajnoj pobedi svetskog proletarijata, pre svega proletarijata zapadne Evrope.
Staljinistički termidor definitivno je prešao Rubikon kontrarevolucije svojim presudnim doprinosom pobedi fašizma u Nemačkoj i, u situaciji trijumfa svetske reakcije, krupnim koracima je zagrabio ka 18. brimeru Josifa Džugašvilija – ka uspostavljanju neprirodnog i neviđenog u ljudskoj istoriji totalitarnog bonapartističkog režima koji najsurovijim terorom brani svoj totalni politički monopol unutar sovjetske države i međunarodnog radničkog pokreta.
No, glavna protivrečnost na čijoj nestabilnoj i promenljivoj ravnoteži opstaje taj novi birokratski totalitarni režim ipak nije unutrašnja protivrečnost radničke države nego je protivrečnost između svetskog proletarijata i svetskog imperijalizma – svetske proleterske revolucije i svetske imperijalističke kontrarevolucije. Svet je u epohi imperijalizma postao isuviše „globalizovan“ (kako bi se to danas reklo) da bi dozvolio ikakve prevashodno autonomne socijalne, ekonomske i političke razvoje ijednog naroda, razvoje koji nisu pre svega determinisani opštim kontekstom svetskih socijalnih, ekonomskih i političkih borbi. Staljinistička birokratija se uzdigla i konstituisala kao autonomna politička snaga u sasvim izuzetnoj istorijskoj situaciji – situaciji u kojoj ni svetski proletarijat ni svetska buržoazija nisu bili sposobni da svoj sukob dovedu do kraja i konačnog razrešenja svojom pobedom. Svetska kriza imperijalizma i kriza revolucionarnog vođstva svetskog proletarijata omogućile su sitnoburžoaskoj birokratiji da decenijama igra autonomnu političku ulogu i nametne se kao partner imperijalizmu u okviru svetske kontrarevolucionarne alijanse.
Na taj kvalitativni skok u razvoju svetske reakcije 1933. godine, a s njim i u evoluciji staljinizma kao birokratske termidorske reakcije u mladoj radničkoj državi, Trocki i leva opozicija odgovaraju tako što čine naredni korak u svojoj socijalnoj i političkoj dijagnozi i prognozi dalje borbe za Sovjetski savez i protiv staljinizma. Stadij birokratske deformacije bespovratno je prešao u birokratsku degeneraciju (перерождение) i parazitska birokratska izraslina na telu radničke države više se ne može lečiti terapijom mirnih reformi, nego se mora odstraniti hirurškim rezom radničke političke revolucije. Celokupan kasniji istorijski razvoj – do današnjih dana – u potpunosti potvrđuje validnost Trockijeve socijalne dijagnoze i političke prognoze za SSSR:
“Sovjetski Savez izašao je iz Oktobarske revolucije kao radnička država. Podržavljenje sredstava za proizvodnju, nužan uslov za socijalistički razvitak, otvorilo je mogućnosti brzog rasta proizvodnih snaga. Ali, aparat radničke države je u međuvremenu pretrpio potpunu degeneraciju, preobrazivši se iz oruđa radničke klase u oruđe birokratskog nasilja nad radničkom klasom, i – što dalje to više – u oruđe sabotaže privrede. Birokratizacija zaostale i izolovane radničke države i pretvaranje birokratije u svemoćnu privilegovanu kastu pokazuje se kao najubedljivije – ne samo teorijsko nego i praktično – opovrgavanje teorije socijalizma u jednoj zemlji.
Na taj način, režim SSSR-a sadrži u sebi žestoke i preteće protivrečnosti. Ali, on je i dalje režim degenerisane radničke države. To je socijalna dijagnoza.
Politička prognoza ima alternativan karakter: ili će birokratija – sve više postajući organ svetske buržoazije u radničkoj državi – srušiti nove forme svojine i odbaciti zemlju ka kapitalizmu, ili će radnička klasa srušiti birokratiju i otvoriti put ka socijalizmu.”
Hirurški rez političke revolucije ima za cilj odstranjenje parazitske birokratske izrasline i odbranu i očuvanje tela radničke države – povratak na vlast politički ekspropriisane radničke klase, obnovu demokratije radničkih sovjeta (savjeta) na svim nivoima i odbranu njenih revolucionarnih socijalnih i ekonomskih tekovina: društvene svojine, planske privrede usmerene na zadovoljenje ljudskih potreba a ne na proizvodnju profita, pune zaposlenosti, prava na besplatno školovanje itd… Marksizam jasno razlikuje između istorijski slučajnog degenerisanog političkog režima birokratije i socijalnih i proizvodnih odnosa kojima je taj režim, sticajem izuzetnih istorijskih okolnosti, uspeo da nametne svoju totalitarnu uzurpatorsku vlast. Zbog toga on bezuslovno brani te socijalne i proizvodne odnose od svake unutrašnje i spoljašnje pretnje. Zbog toga je odbrana SSSR konstanta u političkoj borbi Lava Trockog i Četvrte internacionale.
U Programu prelaska (1938), Lav Trocki tu konstantu revolucionarne proleterske strategije formuliše na sledeći način:
„Istrebljenje starog boljševičkog pokolenja i revolucionarnih predstavnika srednjeg i mlađeg pokoljenja još više je narušilo političku ravno težu u korist desnog buržoaskog krila, u korist birokratije i njenih saveznika u zemlji. Odatle, tj. s desna, u najbližem perioddu može se očekivati sve odlučniji pokušaji perestrojke socijalnog režima SSSR-a i njegovog približavanja “zapadnoj civilizaciji”, pre svega u njenom fašističkom obliku.
Ta perspektiva daje veoma konkretne dimenzije pitanju o “odbrani SSSR-a”. Ako sutra buržoasko-fašistička frakcija – nazovimo je “frakcija Butenko – krene u osvajkanje vlasti, onda će “frakcija Rajs” neizbežno zauzeti svoje mesto sa druge strane barikade. Našavši se u položaju privremenog saveznika Staljina, ta frakcija će, naravno, braniti ne Staljinovu bonapartističku kliku, nego socijalnu osnovu SSSR – svojinu koja je preoteta od kapitalista i podržavljena. Ako “frakcija Butenko” uđe u vojni savez sa Hitlerom, onda će “frakcija Rajs” štititi Sovjetski savez od vojne intervencije i na unutrašnjoj i na svetskoj areni. Svako drugačije ponašanje bilo bi izdaja.
Ako je, na taj način, nemoguće unapred odricati mogućnost – u strogo definisanim slučajevima – “jedinstvenog fronta” sa termidorskim delom birokratije protiv otvorene ofanzive kapitalističke kontrarevolucije, to glavni zadatak ipak ostaje rušenje same termidorske birokratije. Svaki novi dan njene vlasti razlaže i slabi socijalističke elemente privrede i povećava šanse kapitalističke restauracije. U tom smeru deluje i Kominterna, Staljinova agentura i saučesnik u gušenju španske revolucije i u demoralizaciji međunarodnog proletarijata. “
Isti stav bezuslovne zaštite Četvrta internacionala razvija i prema birokratskim radničkim državama izgrađenim na svetskom talasu revolucionarne mobilizacije proletarijata i naroda pri kraju i posle drugog svetskog rata. Iako su od samog svog nastanka pod kontrolom staljinističke birokratije i njenih satelita, Četvrta Internacionala i te države posmatra kao revolucionarne tekovine svetskog proletarijata – a ne kao nekakvu puku ekstenziju staljinizma i ratni plen Staljinove totalitarne imperije – i uzima ih u zaštitu protiv spoljašnjih imperijalističkih pretnji i protiv unutrašnjih kontrarevolucionarnih snaga i tendencija. U nekim zemljama te države izgrađene su u autonomnim revolucionarnim pokretima rođenim u borbi za nacionalno oslobođenje protiv okupacionih režima, borbi koju su kontrolisale staljinizovane nacionalne sekcije Kominterne. To je bio slučaj u Kini, Jugoslaviji, Vijetnamu i Albaniji.
Socijalna i politička priroda reformističke i staljinističke radničke birokratije i njihova uloga u radničkom pokretu u suštini je sitnoburžoaska - intermedijarna (posrednička). Njena socijalna pozicija između dve osnovne klase izlaže je pritiscima obeju i intermedijarne klase se ranije ili kasnije raspadaju pod tim pritiscima. U jednom periodu ravnoteže ona uspeva da i jednom i drugom od osnovnih klasnih tabora obezbedi neki njihov vitalni interes – proletarijatu da garantuje svoju zaštitu njegovih revolucionarnih socijalnih tekovina protiv imperijalističke kontrarevolucije, a kontrarevoluciji da garantuje izolaciju i lokalizaciju revolucije u okvirima „socijalizma u jednoj zemlji“ i „miroljubive koegzistencije. Takva njena, u biti reakcionarno centristička, politika moguća je samo u situaciji ravnoteže i uzajamne blokade osnovnih socijalnih snaga i zbog toga se sva strategija i svi napori birokratije koncentrišu na održavanje i produžavanje takvog reakcionarnog status quo-a. Metod njenog održavanja te ravnoteže i uzajamne blokade snaga svetske revolucije i kontrarevolucije svodi se na političku dezorijentaciju i eksproprijaciju proletarijata – na njegovo obezglavljivanje – istrebljenje njegovih revolucionarnih kadrova i revolucionarnog vođstva. Ona pri tome ne preza ni od najcrnjeg fašisoidnog preventivnog terora protiv revolucionarnog proletarijata. Njen jedini princip i najviša vrednost je politička vlast po svaku cenu i za taj cilj je spremna na svaki politički savez. U situacijama izuzetnog zaoštravanja klasne borbe, ona čini značajne „revolucionarne“ ustupke mobilisanim eksploatisanim masama – da bi zadržala svoju vlast i svoju političku kontrolu nad njima. Primeri Kine, Jugoslavije, Albanije, Vijetnama, Kube, nedvosmisleno potvrđuju Trockijevu hipotezu da birokratija i sitna buržoazija u izuzetnim istorijskim okolnostima mogu na putu raskida sa imperijalizmom biti prinuđene da idu dalje nego što to žele:
“Međutim, ne može se unapred odricati mogućnost da, pod uticajem potpuno izuzetnog sticaja okolnosti (rata, poraza, finansijskog sloma, masovnog revolucionarnog uspona i sl), sitno buržoaske partije – uključiv i staljiniste, budu prinuđene da na putu raskida sa buržoazijom odu dalje nego što bi to one htele.”
Upravo takav izuzetan sticaj okolnosti doveo je do pobeda revolucije u Kini, Jugoslaviji, Vijetnamu, Albaniji i Kubi. Pod pritiskom mobilisanih milionskih masa radnika i seljaka staljinističke partije bile su revolucijom prinuđene na prilagođavanje radi opstanka – da uzmu vlast i zadrže kontrolu nad novim radničkim državama koje od početka nastaju kao birokratske radničke države po uzoru na degenerisanu sovjetsku radničku državu.
Politički uticaj i snaga staljinizma počivali su na zloupotrebi oduševljenja masa za socijalističku revoluciju i njene tekovine. Svaka pobeda Crvene armije izazivala je revolucionarnu mobilizaciju masa koje su od tih pobeda očekivale ispunjenje svojih snova i aspiracija. To je cena koju je staljinizam morao plaćati za svoju političku uzurpaciju i svoje prevarantske maskarade – mase su doslovno shvatale njegova obećanja i laćale su se same njihovih ostvarenja sopstvenim sredstvima i metodima (primeri iz istočne Nemačke), a buržoazije tih zemalja bile su isuviše ništavne, isuviše slabe i kompromitovane saradnjom sa fašizmom, da bi mogle, čak i uz pomoć američkog imperijalizma, biti ikakav solidan saveznik i oslonac staljinizmu u gušenju revolucionarnih mobilizacija masa u tim zemljama. Slom tih nacionalnih buržoazija i raspad njenih državnih aparata doveli su do političkog vakuuma (?) koji je mogao biti ispunjen ili revolucionarnim organima radničke vlasti ili nametanjem vlasti staljinističkog aparata i njegovo preuzimanje odgovornosti za izolovanje, lokalizaciju i gušenje revolucionarne mobilizacije masa.Tako su nastale nove birokratske radničke radničke države u zemljama istočne Evrope (Bugarska, Rumunija, Mađarska, Čehoslovačka, Poljska, Istočna Nemačka.)
Staljinizam je dobio mandat imperijalizma da proširi svoju vlast na te zemlje i svojim sredstvima i metodima spreči proletersku revoluciju u njima – podela zadataka i odgovornosti u borbi protiv svetske revolucije i za odbranu kontrarevolucionarnog status quo-a jeste pravi smisao Teherana, Jalte i Potsdama. Zauzvrat, staljinizam uspešno sabotira i izdaje revoluciju u Grčkoj, Italiji i Francuskoj i omogućava obnovu buržoaskih država u njima
Kakvi god da su bili neposredni Staljinovi motivi i apetiti u pogledu Istočne Evrope, proširenje tekovina oktobarske revolucije i uspostavljanje novih birokratskih radničkih država pod kontrolom staljinizma ne bi bili mogući bez moćnog talasa revolucionarne mobilizacije evropske i svetske radničke klase krajem i posle Drugog svetskog rata. Nove birokratske radničke države tekovina su proleterske revolucije jednako kao i degenerisana sovjetska država pod vlašću bonapartističke parazitske birokratije.
U svim tim državama, staljinizam je imao jednu prelaznu eksperimentalnu fazu – fazu „narodnih demokratija“ – u kojoj je pokušao da pod svojom vlašću uspostavi poredak „mirne klasne koegzistencije“ proletarijata i buržoazije unutar jedinstvene „mešovite države i ekonomije“. Taj eksperiment ga dovodi do prve posleratne krize i početka raspada, do sukoba sa jugoslovenskom revolucijom i surovih čistki u aparatima svih komunističkih partija u novim birokratskim državama, ali i do odustajanja od eksperimenta „unutrašnje klasne koegzistencije“ i „mešovite ekonomije“ i prinuđuje ga da ekspropriiše buržoaziju i podržavi sredstva za proizvodnju.
Staljinistička posleratna sabotaža i gušenje proleterske revolucije u zemljama zapadne Evrope (pre svega u Italiji i Francuskoj) nisu dovele ni do kakve pobede i razmaha kontrarevolucionarne reakcije. Uprkos sitnoburžoaskim birokratskim aparatima, taj revolucionarni uspon doveo je do osvajanja značajnih socijalnih i političkih tekovina u uslovima obnove kapitalizma i buržoaske države u tim zemljama pod egidom američkog kapitalizma, jačanja tradicionalnih masovnih organizacija radničke klase, sindikata, socijaldemokratskih i staljinističkih partija, do osvajanja tzv. „socijalne države“. Jačanje masovnih nacionalno-oslobodilačkih u imperijalističkim kolonijama takođe je tekovina tog revolucionarnog uspona tokom i posle drugog svetskog rata, a politička dominacija sitnoburžoaskih vođstava u tim nacionalnim revolucijama direktan je rezultat kontrarevolucionarne politike staljinističkog internacionalnog aparata. Revolucionarni proletarijat smatra svojom tekovinom i te nacionalne revolucije i brani ih od svih pretnji imperijalizma, uprkos njihovim reakcionarnim sitnoburžoaskim vođstvima.
Klasna borba proletarijata i buržoazije ne može se zaustaviti nikakvom sitnoburžoaskom politikom klasne saradnje i „pomirenja“ i ona stalno iznova ugrožava reakcionarni status quo uspostavljen nakon drugog svetskog rata. Borba svetske buržoazije i svetskog proletarijata nemilosrdno mrvi sve intermedijarne socijalne i političke snage situirane između tih osnovnih društvenih klasa modernog društva. Kao i sve druge sitnoburžoaske snage, sitnoburžoaski staljinistički internacionalni aparat i njegovi derivati izloženi su stalnom dvostrukom pritisku – pritisku proletarijata, sa jedne, i pritisku imperijalizma sa druge strane – na koji odgovara sve većim ustupcima imperijalizmu i sve većim oslanjanjem na imperijalizam, sve većom ekonomskom i političkom zavisnošću od imperijalizma.
Taj razvoj svetske klasne borbe za 45 godina posle drugog svetskog rata doveo je do eksplozije staljinističke birokratije, njenog internacionalnog aparata i njenih derivata po nacionalnim i svim drugim šavovima pred neposrednom pretnjom političke revolucije. Vrhovi birokratskih aparata odriču se svoje dotadašnje relativne političke autonomije i pod neposrednom komandom imperijalizma razvijaju strategiju privatizacijske tranzicije u formi demokratskih kontrarevolucija u birokratskim radničkim državama.
Glavno političko sredstvo „demokratske“ privatizacijske tranzicije bilo je raspirivanje svih mogućih šovinizama i njihovo korišćenje za izazivanje „etničkih“ sukoba i ratova. Eksperimentalni poligon za razvijanje te tranzicione strategije, po rečima Rolana Dime iz 1991. godine, bila je Jugoslavija u kojoj je razvoj ka generalnom štrajku i političkoj revoluciji zaustavljen ratom velikih sila i „nacionalnih“ birokratskih nomenklatura protiv svih naroda Jugoslavije i razbijanjem federalne države na marionetske „nacionalne“ bantustane . Isto tako su to bile i Baltičke republike i Kavkaz. Ta pretnja ratom iskorišćena je za razbijanje SSSR-a u decembru 1991. godine – pučističkom odlukom Jeljcina, Kučme i Šuškeviča protivno jasno izraženoj volji sovjetskih naroda za očuvanje sovjetske federacije na martovskom referendumu iste godine.
Staljinizam se raspao i kao internacionalni birokratski aparat pod kontrolom Kremlja i kao monolitni državni aparat u SSSR-u i ostalim bivšim radničkim državama, ali njegove socijalne i političke „nacionalne“ komponente nisu isčezle sa političke scene, nego su se transformisale u mnoštvo sitnoburžoaskih „demokratskih“ tranzicionih klanova („partija“) okupljenih oko obnovljenih represivnih aparata političkih policija koje su bile kičma totalitarnih birokratskih režima i koje su prešle u direktnu „demokratsko-tranzicionu“ službu imperijalističkih tajnih službi. Njihova plata za tu službu je pravo da pljačkaju nacionalna bogatstva privatizujući ih. Kada jedna garnitura na vlasti iscrpi svoje mogućnosti privatizacije i ustukne pred otporom radničkih i narodnih masa, ona biva zamenjena drugom mehanizmom „obojenih revolucija“.
Tranziciono „odbacivanje ka kapitalizmu“ donelo je radničkoj klasi tih zemalja stradanja i gubitke koji svojim užasima ne zaostaju iza onih koje joj je svojevremeno bio naneo drugi svetski rat. Ti udari po radničkoj klasi i njenim tekovinama samo su zaoštrili i ubrzali ofanzivu imperijalizma protiv tekovina radnika i naroda na celoj planeti u protekle dve decenije.
Dvadeset godina „restauratorske“ kapitalističke tranzicije pokazale su da nacionalne birokratije nisu sposobne da se transformišu u nove nacionalne buržoazije i izgrade nove nacionalne buržoaske države. Senilnom imperijalizmu planeta zemlja je isuviše tesna da bi bio u stanju da dozvoli izgradnju novih nacionalnih kapitalizama na njoj. Njegov cilj je totalno uništenje radničkih država i svih radničkih tekovina i njihovo pretvaranje u svoje nove porobljene kolonije pod upravom kompradorskih lokalnih birokratskih mafija u okviru „novog svetskog poretka“ – svetskog protektorata USA imperijalizma.
Zahvaljujući masovnom otporu radničke klase bivših birokratskih radničkih država, imperijalizmu i obnovljenim tranzicionim kompradorskim državnim aparatima pod njegovom kontrolom nije uspelo da ostvare taj cilj. Zbog tog masovnog radničkog otpora, mnoštvo ključnih ekonomskih sektora u tim državama još nisu privatizovani i tranzicija ne može da bude. Dvadeset godina privatizacije nije bilo dovoljno za okončanje „kapitalističke tranzicione restauracije“, a po svoj prilici za to neće biti dovoljno ni 20 narednih godina – uz pretpostavku ostalih nepromenjenih okolnosti.
Mada je jedan broj pripadnika birokratske frakcije iz aparata tajne policije ili neposredne okoline tog aparata pljačkaškom i razornom privatizacijom prigrabio ogromna bogatstva – ogromna i po merilima zapadno-evropskog finansijskog kapitala – današnji vladajući sloj u tranzicionim državama i dalje je samo kompradorska sitnoburžoaska mafija pod neposrednom kontrolom imperijalizma i izložena je i dalje enormnim dvostrukim pritiscima – pritisku imperijalizma kome se lakejski podčinjava i pritisku otpora radničkih masa zbog koga nije u stanju da dovrši tranziciju totalnom privatizacijom i razaranjem svih preostalih tekovina radnika i naroda.
Otpor radnika i naroda tranzicionih zemalja sve odlučnije se suprotstavlja privatizaciji preostalih segmenata društvene svojine i zahteva renacionalizaciju privatizovanih proizvodnih kapaciteta, zahteva obnovu svih svojih uništenih tekovina i prava osvojenih Oktobarskom revolucijom i revolucijama koje su je nastavljale. Ishod ove borbe biće odlučen uspehom ili neuspehom borbe radničke klase za svoje političko samoopredeljenje – borbe za obnovu i izgradnju nezavisnog radničkog pokreta, nezavisnih sindikata i radničkih partija, borbe za izgradnju revolucionarne političke avangarde – IV Internacionale. Ta borba je u prvom redu borba za samooslobođenje radničke klase od kontrole birokratskih aparata nastalih iz Druge i Treće internacionale i svih formi i nijansi reakcionarnog „ponekad takođe trockističkog“[2] centrizma.
Četvrta internacionala se, rame uz rame sa radnicima bivših birokratskih radničkih država, bori za odbranu njihovih preostalih tekovina i za ponovno osvajanje i izgradnju izgubljenih i uništenih u kapitalističkoj tranziciji – za obnovu Sovjetskog saveza i političkog sistema demokratije radničkih savjeta (sovjeta), za obnovu Jugoslavije i balkansku socijalističku federaciju, za političku revoluciju u Kini, za svetsku federaciju socijalističkih republika.
Pavluško Imširović
[1] Članak je objavljen u tematskom broju časopisa La Verite (teorijski organ IV Internacionale od dana njenog osnivanja 1938. godine) posvećenom 70-toj godišnjici ubistva Trockog.
[2] Izraz „takođe trockistički“ ovde koristim u onom ironičnom smislu u kome je Lenjin oportunističke sitnoburžoaske „legalne marksiste“ podrugljivo nazivao „takođe marksistima“ – oni su se, između ostalog, pozivali i na Marksa, obilno i bezobzirno ga falsifikujući, da bi prikrili svoju teorijsku i političku jalovost i postigli politički uticaj na radničku klasu.
