Objavljeno u : Praxis 1969 , 1-2
I
Savremenost Marxovih ideja se danas najčešće dokazuje time što je marksizam postao vladajuća, oficijelna ideologija ogromnog dela savremenog sveta i što, samim time, presudno utiče na kretanja savremenog sveta.
Međutim, savremena istorijska kretanja pokazuju da je upravo zbog toga marksizam postao veoma ambivalentan pojam, jer se na Marxa podjednako pozivaju najprogresivniji i najrevolucionarniji ljudi, kao i najkonzervativniji ljudi i najkonzervativnije snage savremenog sveta. Staljinizam je, u ime Marxa i marksizma, počinio najnehumanija dela. Nema sumnje da sam Marx ne bi nikad pristao da bude zastava bilo kakve nehumanosti. Kad se konzervativne sile pozivaju na Marxa, to je dakle, flagrantna zloupotreba njegovog imena i dela. Zbog toga je borba protiv takvih zloupotreba conditio sine qua non (uslov bez koga nema) afirmacije Marxovih ideja i renesanse marksizma. Svaka iluzija da je moguće idejno i političko jedinstvo svih koji se pozivaju na Marxa ide u red velikih zabluda koje nanose najveću štetu Marxovim idejama i marksizmu.II
Nema sumnje da su socijalističke revolucije afirmisale marksizam. Međutim, sam Marx je najbolje znao i isticao da se teorija ostvaruje u jednom narodu samo onoliko koliko je ona sama (teorija) ostvarenje njegovih potreba i da nije dovoljno da ideja stremi ostvarenju, već da i sama društvena stvarnost mora da stremi ideji. Marxova fundamentalna ideja je: humano, čovečno društvo. (Deset teza o Feuerbachu). U političkom društvu humanost se proklamuje na recima, a na delu se negira. Zbog toga je Marx isticao da politička emancipacija (revolucija), ma koliko značila napredak, nije ništa drugo nego »poslednji oblik ljudske emancipacije u granicamadosadašnjeg poretka u svetu«, tj. klasnog društva u kome se čovek nikad ne može uzdići na čovečnu visinu. Ukoliko socijalističke revolucije ostaju samo napolitičkom nivou, javlja se takozvani »raskorak između reči i dela« koji nije ništa drugo nego stanje u kome socijalizam ostaje samo reč, a ekonomija i država postaju delo, tj. stanje u kome emancipacija ostaje u granicama dosadašnjeg poretka u svetu - građanskog društva. Razdvajanje političke i socijalne (čovečne) emancipacije pokazuje se kao tipična ideologija socijalističke birokratije.
III
Pošto socijalističke revolucije dosad nisu pobedile u najrazvijenijim industrijskim zemljama, već u nerazvijenim zemljama, kritičari marksizma nastoje da dokažu da se Marx prevario i da je socijalizam moguć samo u nerazvijenim zemljama, i to samo kao savremena ideologija zakasnelih industrijskih revolucija, tj. kao ideologija razvitka proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa u nerazvijenim zemljama (Npr. Seymour Martin Lipset). U krajnjoj liniji, ta teza krije u sebi staro i poznato stanovište da je građansko društvo, kapitalizam, jedino društvo koje odgovara ljudskoj »prirodi«, da je humanizacija savremenog društva moguća samo kao racionalizacija kapitalizma (vraćanje Saint Simonu), i da će zemlje koje su doživele socijalističke revolucije pre industrijskih revolucija, pre ili kasnije, doživeti u novim oblicima, vladavinu ekonomije, tj. vladavinu robno-novčane privrede kao načina društvene egzistencije.
Marxova je istorijska zasluga što je objasnio da je roba »čulno-natčulna stvar«, da je fetišizam robe - suština svake robno-novčane ekonomije. Ideolozi »socijalističke robne proizvodnje« morali bi prevazići Marxa, ukoliko nastoje da nuždu proglase za vrlinu, ali to bi u krajnjoj liniji (priznali to oni ili ne) moglo biti samo napuštanje Marxa. Marx je upravo na temelju kritičke analize robno-novčane ekonomije zaključio da je humano, čovečno društvo moguće samo u meri u kojoj je moguće prevazići robno-novčanu ekonomiju i sve oblike otuđenja koje ona sobom donosi. Ako je razvoj ekonomije istorijska nužda bez koje zaostale zemlje, koje su doživele socijalističke revolucije pre industrijskih revolucija, ne mogu stvoriti uslove za humano društvo, to nikako ne znači da se s Marxovog stanovišta nužda može proglasiti za vrlinu i da se utilitarizam na delu (pod vidom marksizma) može proglasiti za svojevrsni oblik socijalističkog humanizma. Ne može se zanemariti i zaboraviti da je Marx nazvao ideologa utilitarizma J. Benthama - genijem buržoaske gluposti. S druge strane, ako najrazvijenije zemlje kapitalizma pokazuju efikasnost u ekonomiji, to nikako ne znači da prevazilaze nehumanost i da ukidaju duhovni pauperizam radnika. Bogata ekonomija može pretvoriti radnika u deo srednje klase, ali ga ne može učiniti čovekom. Prema tome, istinska afirmacija socijalizma (na delu) nije moguća na planu ekonomije (kolikogod ekonomija bila neophodna), već na planu ukidanja nehumanosti i stvaranja humanog društva, tj. na planu ukidanja društvenih protivurečja, koja su svojstvena društvu ekonomije. Staljinizam je počeo kompromitovati socijalizam onog trenutka kad je proklamovao parolu: »stići i prestići Ameriku« (tj. američki kapitalizam). Time je u stvari počeo svojevrsni neosensimonistički oblik sovjetskog društvenog uređenja, pod vidom marksizma. Međutim, staljinizam se upravo zbog toga ne može smatrati marksizmom, niti sovjetski sistem može biti model socijalizma razvijenih zemalja koje su početkom 19. veka proizvele izvorni sensimonizam. Mnoge zabune savremenih marksista javljaju se upravo zbog toga što se teško oslobađaju iluzija o staljinizmu i sovjetskom društvu. Renesansa autentičnog marksizma moguća je samo kao dosledna kritika staljinizma. Sve dok se u Sovjetskom Savezu problemi staljinizma budu (oficijelno) tretirali kao problemi »kulta ličnosti«, nema nikakvih realnih izgleda da u samom Sovjetskom Savezu započne stvarni proces destaljinizacije. Zbog toga su recidive staljinizma istorijska nužnost.
IV
Marksizam se u staljinističkoj verziji pretvara u svojevrsnu materijalističku teologiju (R. Garaudv) koja svoj dogmatski karakter pokazuje time što nije zainteresovana za traženje istine, već isključivo za dokazivanje svoje sopstvene nepogrešivosti i - neistinitosti svakog drugog stanovišta.
Institucionalna kritika staljinizma (u ime socijalističkog pluralizma, koji je i sam iznikao na tlu staljinizma) pokazuje ista svojstva: ona osporava dogme koje se nameću kao instrument ideološko-političkog terorizma, ali ni sama ne može da podnese Marxovo načelo radikalne kritike svega postojećeg, jer je u suštini sterilna i besperspektivna. Ona bi u stvari samo htela da staljinizam usavrši, tj. da zadrži i njegove »dobre« strane (nepogrešivost partije itd.) a da otkloni »rđave« (brutalni teror, krajnju nehumanost itd.). Zbog toga se razni oblici institucionalne kritike staljinizma pokazuju, u suštini, kao svojevrsni oblici anti-staljinističkog dogmatizma, ili antistaljinističke dezorijentisanosti. Svaki korak dalje vodi u idejni vacuum. Slično se događalo i u doba nastanka protestantizma: negirajući nepogrešivi katolički dogmatizam, protestanti su na samom početku pokazali istu netrpeljivost prema slobodnim misliocima, kao i katolička crkva. Zbog toga su mislioci, kao Eramzo Roterdamski, morali da podnose udarce sa svih strana i da traže utočište širom Evrope.
V
Borba protiv raznih oblika dogmatizma koji su doveli do krize i dekadencije marksizma vodi se u znaku afirmacije čovečnosti, jer su egzistencijalna pitanja čoveka i čovečnosti u savremenom svetu (bez obzira da li se on zove kapitalistički, ili socijalistički) postala glavna preokupacija u svim duhovnim stremljenjima. Time se može objasniti što se renesansa Marxove misli javlja u znaku afirmacije filozofske antropologije i humanizma, ili u znaku afirmacije humanističke utopije, dok se skolastička staljinistička teologija sve više diskredituje kao pragmatistička mitologija.
VI
Sve dok ekonomija bude suština društvenog života, Marxovo objašnjenje građanskog sveta, kao načina društvene egzistencije, ne može biti prevaziđeno, ni kao filozofija, ni kao društvena teorija. Zbog toga je Marx savremeniji danas nego ikad u prošlosti. On je o građanskom svetu kazao istine koje su dosad neprevaziđene. Sudbina zemalja koje su doživele socijalističke revolucije pre industrijskih revolucija ne poriče te istine, već ih potvrđuje. Pojave eksploatacije, nacionalizma, rasizma itd. ne mogu se u socijalističkim državama objasniti samo kao »ostatak prošlosti«, već kao neizbežni proizvod najsavremenijeg društvenog stanja u samim tim državama, bilo da u njima vlada birokratski centralizam, ili da se izlaz iz birokratskog centralizma traži u birokratskom partikularizmu. Najumniji kritičari marksizma to bolje shvataju nego dogmatičari. Ukoliko savremeni kritičari marksizma (na primer, R. Aron) odstupaju od konvencionalne antikomunističke propagande, utoliko i sami nedvosmisleno priznaju savremenost Marxove misli. Međutim, renesansa Marxove misli nije i ne može da bude doktrinarni postupak, već slobodno, nesputano, traženje novih dimenzija razvitka. Samoupravljanje je najhitnija od tih dimenzija. Kakav se stav zauzima prema tom traženju takav je i odnos prema dosadašnjoj istoriji marksizma. Međutim, u meri u kojoj oficijelni »marksizam« produžava sukob sa nosiocima progresivnih tendencija marksizma pokazuje se da recidive staljinističkog dogmatizma i dalje ozbiljno ugrožavaju svaki napor da se Marxova misao obnovi u skladu sa savremenim stremljenjima i stvarnim društvenim potrebama.
