Zbog vremenske distance, da bi događaj o kome je reč bio razumljiv današnjim generacijama, potrebno je navesti nekoliko uvodnih detalja.
Iako su jedinice Jugoslovenske armije JA pred kraj II sv. rata oslobodile Istru sa Pulom i Slovensko primorje sa Trstom, na zahtev Velike Britanije i SAD uspostavljena je na tom području saveznička vojna uprava, do rešenja razgraničenja između Italije i Jugoslavije. Sporazumom potpisanim u Beogradu 1945. godine teritorija je podeljen na Zonu A i Zonu B.
Zona B potpala je pod vojnu upravu Jugoslavenske armije, a Zona A u koju je spadala Pula sa užom okolinom, odakle su se jedinice JA morale povući, pod savezničku vojnu upravu. Diplomatske aktivnosti koje su trebale iznaći rešenje za razgraničenje između dveju država Italije i Jugoslavije, trajale su nešto manje od dve godine, kada su 10. 2. 1947. godine Pariskim ugovorom ukinute Zona A i Zona B, čime su Pula sa okolinom pripali Jugoslaviji.
Indikativno je da je saveznička vojna uprava u Puli uvela zakonodavstvo i upravu prema stanju pre kapitulacije Italije 9. 9. 1943. godine. To je imalo direktne implikacije na događaj koji sledi. Kada se krajem 1946. i početkom 1947. godine dalo naslutiti da bi Pariskim sporazumom Pula sa okolicom mogla pripasti Jugoslaviji, započeta je pod okriljem savezničke vojne uprave masovna demontaža mašina i opreme i njihovo odvoženje u Italiju.
Danas 3. januar navršava se 66 godina od događaja, kada su radnici Pule izašli pred tadašnji elektromlin «Sansa» na Vodnjanskoj cesti, odlučni da spreče odvoženje mašina u pulsku luku, odakle bi bili prevezeni u Italiju. U nameri su uspeli, tog dana mašine nisu odvezeni ali tom je prilikom u sukobu sa policijom troje radnika poginulo i to Mario Lusso i Antonio Salgari na poprištu sukoba, a Lino Mariani u bolnici od zadobijenih rana. Osim trojice poginulih ranjeno je još osam radnika među kojima i jedna žena.
Bio je to početak 1947. u Puli je prema tadašnjim izvorima bilo već preko 4 500 nezaposlenih. Stanje se dodatno pogoršalo, kad je na mirovnoj konferenciji odlučeno, da će Pula pripasti Jugoslaviji. Uz znanje i dozvolu anglo-američke vojne uprave, počelo je odvlačenje mašina i uređaja, te ostalog materijala i njihova otprema brodovima u Italiju. Time je kršen i međunarodni pravni akt poznat kao Devinska sporazum, postignut u italijanskom gradu Duinu između generala Morgana i generala Blaže Jovanovića. Englezi su se oslanjali na član sporazuma koji je omogućavao premeštanje mašina unutar iste zone, a delegacija Pule ih je argumentirano ispravljala, da sporazum dozvoljava premeštanje mašina, samo u slučaju kad nisu više potrebni u gradu gde se nalaze Protiv odnošenja mašina protestirala je i Vojna Uprava jugoslavenske armije preko zajedničke ekonomske komisije.
A upravo 3. januara na sam dan sukoba ispred mlina «Sansa» 20 člana delegacija sastavljena od Hrvata i Italijana, radnika i službenika iz Pule, primljena je u Opatiji od komandanta Vojne Uprave JA generalmajora Vjenceslava Holjevca, kojemu su predali predstavku i izrazili ogorčenje radnika i građana Pule, zbog odvoženja mašina i materijala u Italiju.
Razlog za pristrasnost okupacione Vojne uprave i njihova asistencija prilikom odnošenja mašina i materijala, bila je posledica činjenice što je u Jugoslaviji, za razliku od Italije, pobedu u ratu izvojevala socijalistička revolucija, što je rezultiralo uvođenjem socijalističkog društvenog uređenja. A stav Vojne uprave se zasnivao na politici njihovih vlada, koje nisu bile naklonjene socijalizmu.
Odlučnost radnika i građana, da svojim životima štite mašine, može iz današnjeg ugla gledanja, sa ovih prostora izgledati apsurdna i emotivna, ali u to vreme i za ondašnje prilike bila je to vrlo logična i racionalna odluka.
Ti ljudi su bili svesni činjenice, da samo rad na tim mašinama može omogućiti egzistenciju njima i njihovim porodicama i ako sutra tih mašina ne bude, nema druge alternative. Nema ni narodne kuhinje, ni zavoda, a hleb se još u ono vreme nije bacao, pa ni pronalazio u kantama za đubre.
Sprečavajući odnošenje mašina i materijala, radnici nisu narušili princip pravičnosti, znajući da su oni stvarni vlasnici tih mašina, a nominalni vlasnici su do mašina došli po osnovu izrabljivanja tuđeg rada. To su argumenti na osnovu kojih ovaj događaj može da posluži kao podloga za izučavanja uslova razvoja radničke svesti i solidarnosti na svakoj katedri društvenih nauka
Sahrana poginulih radnika još jednom je potvrdio visoku svest i zrelost antifašističke Pule. Pokopani su 5. januara na Mornaričkom groblju. Procena je da u pogrebnoj povorci bilo preko 10.000 Puljana, odnosno da se tamo našlo sve što antifašistički misli.
Iako na ulicama nije bilo niti jednog policajca koji su se povukli u kasarnu, već samo poneki vojnik, pogreb je protekao mirno i dostojanstveno, položeno je i 50 venaca. Vrlo je vjerovatno, da je to bilo možda najveće okupljanje radnika i građana Pule od sahrane prvomajskih žrtava, ubijenih kod Zlatnih vrata 1920. godine.
Nakon odlaska anglo-američke Vojne uprave i pripojenja Pule i Istre matici domovini i uspostavljanjem narodne vlasti, učinjeno je nekoliko stvari kojima je cilj bio očuvati sećanje na te časne ljude i slavne događaje. Tako je elektromlin ispravno nazvan 3 januar. Na mestu pogibije podignut je spomenik poginulim radnicima, a tri ulice u Puli imenovane su po trojici palih radnika: Linu Marianiu, Mariu Lussiu i Antoniu Salgariu.
Nakon secesije 90-e i povratka na vlast u Hrvatskoj kontrarevolucije, učinjene su ozbiljne nepravde prema tim događajima i akterima. Tako je elektromlinu 3. Januar promenjeno ime. Oskrnavljen je spomenik poginulim radnicima, razbijena tabla sa njihovim imenima i zvezda petokraka. Sve indicije govore, da su počinioci bili iz redova pripadnika institucija sistema, na to su ukazivali kako tragovi na licu mesta, ali i činjenica da je upravo preko puta uništenog spomenika bila stacionirana jedna naoružana jedinica novog poretka. Premješteno je i ime Lina Mariania sa dotadašnje ulice na jednu sporednu. Ploča sa imenima poginulih radnika obnovljena je nedugo nakon toga, ali ne i zvezda petokraka, to je učinjeno tek 2006. Godine u organizaciji Sindikata Istre i Kvarnera. Indikativno je, da se to sve događalo u Puli, odnosno Istri gde je otpor sirovom i rigidnom nacionalizmu bio snažniji nego u drugim delovima zemlje.
Nepotpuno bi bilo govoriti o tim događajima, a ne uporediti ih sa situacijom u kojoj se danas nalazimo. Pri tome nije teško prepoznat da je današnji položaj radnika vrlo sličan onome iz opisanog vremena. I danas odnosno 90-im je neko oduzeo mašine i sve ostalo što su radni ljudi svojim radom stvarali decenijama, dakle nešto što im je pripadalo. Razlika je u tome što ovaj puta to nije činila okupaciona Vojna uprava uz pomoć oružja i policije sastavljene od današnjim rečnikom rečeno reformisanih fašista. Već je to učinila nova vladajuća elita uz pomoć nacionalista i reformisanih nastavljača, ideologije poražene pred pola veka. A umesto da bi te vrednosti bile odvezene brodovima, dovedeni su ovamo novi vlasnici, kojima je to snisishodljivo predano, čime je oligarhija obezbedila korito za sebe i svoje potomke. Posebno je uočljiva razlika u nivou svesti, radničke i ljudske solidarnosti. Tada u odbranu mašina nisu ustali samo radnici mlina «Sansa» već radnici svih preduzeća i fabrika koji su za događaj saznali. Svesni da samo udruženim snagama mogu zaštititi svoje interese. Danas nema ni traga radničkoj solidarnosti, pa izolovani radnički protesti bivaju ugušeni poput otpora razjedinjenih indijanskih plemena.
Valja spomenuti da je u Puli tradicija obeležavanja ovog značajnog događaja uz polaganje venaca i prigodne komemoracije, uprkos svemu održana do današnjih dana u organizaciji Sindikata Istre i Kvarnera i UAB-a grada Pule, uz prisustvo rodbine poginulih, preživelih učesnika događaja i levo orijentisanih građana.
Preuzeto od: http://www.advance.hr
